Drie films van Piotr Szulkin
Het einde van de beschaving
O-bi O-ba: The End of Civilization
Drie cruciale films uit het oeuvre van de wat vergeten Poolse filmmaker Piotr Szulkin (1950-2018) zijn gerestaureerd en samengebracht in de prachtige blu-raybox The End of Civilization.
De dood van de Poolse filmmaker Piotr Szulkin in 2018, op slechts 68-jarige leeftijd, ging tamelijk geruisloos voorbij. Zijn belangrijkste nalatenschap als filmmaker lag toen al enige tijd achter hem: de vier speelfilms die hij in de jaren tachtig maakte, waarvan er nu drie gerestaureerd zijn uitgebracht in een blu-raybox met de toepasselijke titel The End of Civilization. Satirische films die de esthetiek van sciencefiction lenen, zoals Szulkin het zelf stelde, maar vooral politieke en sociaalkritische parabels zijn over totalitaire samenlevingen en conformisme.
In zijn in sepiatinten gedrenkte speelfilmdebuut Golem (helaas niet in de box), schetst Szulkin een post-nucleaire samenleving waar de lucht net zo afwezig is als de kans op bevrijding en de overheidscontrole zo groot dat een eigen identiteit een niet te veroorloven luxe is. Het zijn patronen waarop hij zijn hele oeuvre voortborduurde. Altijd in de vermomming van dat sciencefictiongenre.
Zo landen in The War of the Worlds: Next Century (Wojna Światów – Następne Stulecie, 1981) Marsbewoners op aarde, gedrongen mannetjes in zilveren pufferjassen. De overheid bezweert dat ze in vrede komen, maar verplicht burgers intussen wel bloed te doneren aan de bezoekers. Hoofdpersonage is Iron Idem, die met een krampachtige grijns overheidspropaganda verkondigt in zijn televisieprogramma. The War of the Worlds verscheen aan de vooravond van de staat van beleg, die in december 1981 werd afgekondigd in Polen, en lijkt die gebeurtenis met zijn lege straten en strak geregisseerde bureaucratie te voorzien.
Szulkin zelf ontdook interpretaties. “Wie zegt dat ik een invasie toonde?”, zei hij ooit in een interview. “Misschien was het wel een schoolreisje dat op aarde een tussenstop maakte voor snoepgoed.” Staatscensuur lag in het communistische Polen constant op de loer (vraag dat maar aan tijdgenoot Andrzej Żuławski, die tot twee keer toe het land uit gebonjourd werd) en Szulkin wist dat sciencefiction zijn camouflage was. Immers, zo stelde hij retorisch: “Hoe kan je bewijzen welke betekenis hierachter schuilgaat?”
Maar stiekem zijn Szulkins films uiteraard geen sciencefictionscenario’s. Zelfs geen toekomstvisioenen. Hij toont de samenleving als een reeds voltrokken dystopie. De werelden in zijn films zijn verstikkend, de mensen ingeklemd tussen bureaucratie en propaganda. Vergezichten zijn nergens te vinden. Maar misschien nog meer dan over de repressie van bovenaf, gaat het werk van Szulkin over de dociliteit waarmee mensen zich daarnaar voegen. Zich tevreden laten houden met een dieet van entertainment en net genoeg illusie van een vrije wil.
Zo is een van de running gags in Ga-Ga: Glory to the Heroes (Ga, Ga – Chwala bohaterom, 1986) dat de hoofdpersoon steeds keuzes voorgeschoteld krijgt waarbij een van de opties niet beschikbaar is. Het laat de strategie zien van het bieden van een keuzevrijheid die eigenlijk schijn is.
En in O-bi O-ba: The End of Civilization (O-bi, o-ba: Koniec cywilizacji, 1985) houdt men het ondergronds levende restantje overlevenden van een nucleaire holocaust tam met de belofte van een ark die hen zal komen redden. Ondertussen worden boeken vermalen tot pulp waaruit snoeprepen gemaakt worden. Szulkins films gaan over de ficties die een totalitair regime optrekt, maar ook over de gewilligheid waarmee de massa die ficties voor zoete koek slikt.
“Jullie accepteren slechts wat jullie overtuiging dat passiviteit een deugd en een noodzaak is bevestigt”, bijt Iron Idem richting het einde van The War of the Worlds een menigte toe vanaf een podium, met achter hem een bord waarop staat ‘reality – we create it’. “Televisie is in jullie evenbeeld geschapen”, probeert hij hen op te zwepen. “Wees niet langer een kudde domme schapen.”
Maar Idem wordt van het podium gehoond en in plaats van de revolutionair die het systeem openbreekt, blijkt hij een hofnar. Een vermakelijk stukje theater in een systeem waarin zelfs de dissonanten uiteindelijk onderdeel blijken van de georkestreerde mars.
The End of Civilization: Three Films by Piotr Szulkin is verkrijgbaar op blu-ray (Radiance)
