De films van Ed van der Elsken

Dat fotograaf Ed van der Elsken (1925-1990) ook een begenadigd en inventief film­maker was wordt gevierd op Eye Film Player, waar zijn persoon­lijke, bruisende films gratis te bekijken zijn in nieuwe HD-scans.

“Ik probeer een heel eenvoudige film te maken, een paar dingen te laten zien die ik fijn vind”, aldus de voice-over van fotograaf Ed van der Elsken in zijn film Welkom in het leven, lieve kleine (1963). Het vat in feite zijn hele oeuvre samen, waarin het alledaagse leven wordt betrapt en van laconiek commentaar voorzien door de filmende fotograaf zelf.

In die zin zijn Van der Elskens films home movies, met veelal Amsterdam als centrum van de wereld. En het liefst fotografeert en filmt hij “lichte meisjes, zware jongens” en de zelfkant van het leven. De grotere wereld staat dan weer centraal in de documentaire met als veelzeggende titel De verliefde camera. Deze film documenteert zijn reizen voor het maandblad Avenue, waarvoor hij samen met beroemde schrijvers – we zien Hugo Claus en Harry Mulisch – reportages maakte. Hij trekt de hele wereld over, zoals hij eerder deed met zijn tweede vrouw Gerda van der Veen; verre reizen die uiteindelijk resulteerden in het fotoboek Sweet Life (1966).

In De verliefde camera (1971) bezoekt de brutale Van der Elsken, die zichzelf “een progressieve vlerk” noemt, onder meer Tanzania, Kenia, Japan, India, Cuba en Moskou (Russen vindt hij “paranoïde klootzakken”).

Aan het begin van zijn documentaire, die begint met een bevalling, legt hij uit dat hem een foto- en filmproject voor ogen staat, waarin de mens van geboorte tot dood wordt neergezet. Op metaniveau is zijn filmwerk retrospectief zo te kenschetsen. In Welkom in het leven, lieve kleine filmt hij de geboorte van zijn tweede kind, om in Bye (1990) te eindigen met zijn eigen vroege dood, op slechts 65-jarige leeftijd.

Ingenieus
“Ik bezing het leven. Ingewikkelder ben ik niet. Ik bezing dan ook alles: liefde, moed, schoonheid, maar ook woede, bloed, zweet en tranen.” Met dit motto eindigt Van der Elsken Welkom in het leven, lieve kleine, terwijl hij zichzelf en zijn gezin filmt in een rijdende Austin Mini Moke, met een groothoeklens op de camera die bevestigd is op een stang boven op het karakteristieke autootje. Deze eigen vinding toont zijn vernieuwingen, eigenhandig paste hij ook zijn Bolex-camera aan zodat hij langer kon filmen.

In De verliefde camera zit een fragment waarin kort een andere ingenieuze constructie te zien is, die ook esthetisch verbluft. Tijdens een voetbalwedstrijd filmt Van der Elskens filmcamera vanachter een reclamebord hoe hij foto’s maakt van de wedstrijd. Het reclamebord splitst het filmbeeld intussen perfect doormidden. Een treffende scène die op meerdere niveaus werkt, met Van der Elsken die een zelfportret maakt middels een fraai beeld dat hem als onvermoeibaar fotograaf toont.

Naast inventief was hij ook eigengereid. In een documentaire over Van der Elsken memoreert VPRO-maker Hans Keller, met wie hij in Cannes was voor een reportage, dat Van der Elsken bijna weigerde Kellers interview met Geraldine Chaplin te draaien omdat hij de film waarin zij speelde, Doctor Zhivago (1965), niet goed vond.

Met de Mini Moke-cameraconstructie uit De verliefde camera – maar dan met gewone lens – filmde hij ook delen van het bruisende Een fotograaf filmt Amsterdam (1982), een perfecte tijdcapsule van het kleurrijke Amsterdam anno 1981. In zijn Mini Moke doorkruist hij de (lege) straten van Amsterdam (“het decor van mijn film, mijn jachtterrein”), beelden die door een vriend omschreven worden als “net Superman die door Amsterdam vliegt”. Een treffende vergelijking, vooral veroorzaakt doordat de camera boven ooghoogte staat – op het dak van de auto. Tegenwoordig is zo’n effect te bereiken door een camera car te huren – zie de beelden in De bezette stad, waarvoor Steve McQueen tijdens de corona-avondklok door een leeg Amsterdam rijdt en daar niet alleen de geest van de Tweede Wereldoorlog treft, maar dus ook die van Ed van der Elsken.

Middelvinger
In Een fotograaf filmt Amsterdam wisselt Van der Elsken de frapperende shots vanuit de Mini Moke af met energieke straatbeelden waarin hij zich met zijn camera onder de mensen begeeft. We zien punkers, paradijsvogels en veel (jonge) vrouwen: “Dag schat, kijk niet zo chagrijnig”, zegt hij tegen een van hen. (Dat hij veel vrouwen filmt, geeft een andere betekenis aan de opmerking over “mijn jachtterrein”.)

Van der Elsken is sturend (“Ga ’s even weg”), geeft assertief commentaar en gaat interactie aan met de mensen die hij filmt. Dit staat ver af van de observerende Direct Cinema waarin de maker zichzelf wegcijfert en zogenaamd afwezig is. Als hij van punkers een middelvinger krijgt, geeft hij er gewoon een terug.

Die vele middelvingers die hij op straat krijgt zijn nu extra scherp te zien, dankzij de nieuwe 2K-scans die Eye Filmmuseum en het Nederlands Instituut voor Beeld & Geluid maakten van de originele negatieven. Eerdere restauraties gebruikten duplicaten en positieve prints als uitgangspunt of hadden een naar huidige maatstaven te lage resolutie.

De collectie ‘Ed van der Elsken – ik bezing het leven…’ is vanaf 6 december 2023 gratis te zien op player.eyefilm.nl