THE GOLDEN BOWL

Het leven, zei schrijver Henry James, zit vol scheuren en barsten. De vrouwen in zijn boeken zijn dan ook ambivalent, terwijl in de bravere verfilmingen, zoals recentelijk The golden bowl, de vrouwelijke hoofdpersonen hun handen in onschuld wassen.

De Amerikaanse schrijver Henry James (1843-1916) hield niet van Engelse vrouwen. ‘Ik gruw van hun dom en dodelijk gebrek aan — hoe zal ik het noemen — intellectuele gratie, morele spontaneïteit’, schreef hij in 1870 aan zijn broer William.
Van zijn vrouwelijke landgenoten hield hij wel. Althans, als je op zijn boeken mag afgaan. Alle hoofdpersonen uit zijn grootste en mooiste romans, zoals Isabel Archer uit The portrait of a lady, Verena Terrant uit The Bostonians, Milly Theale uit The wings of the dove en Maggie Verver en Charlotte Stant uit The golden bowl, zijn laatst voltooide roman, zijn mooie, interessante, en intelligente Amerikaanse vrouwen. Vrouwen met gratie, passie en smaak. Vrouwen waarover je schitterende kostuumfilms kunt maken.
Die zijn dan ook gemaakt; James’ bekendste romans zijn inmiddels allemaal verfilmd, en alle hoofdrollen werden gespeeld door aantrekkelijke actrices. Nicole Kidman was Isabel Archer; Helena Bonham Carter, die volgens eigen zeggen altijd gevraagd wordt voor films waarin een korset gedragen moet worden, schitterde als Milly Theale, en Uma Thurman en Kate Beckinsale spelen in The golden bowl, de nieuwste James-verfiming.
Dat heeft aantrekkelijke beelden opgeleverd. Mooie shots van ruisende rokken, glitterende oorbellen bungelend aan fragiele oortjes, blanke decolletés en slanke vingers die aan ingewikkelde kapsels priegelen.

Italiaanse prins
De hoofdpersonages in de James-verfilmingen zijn niet alleen mooi, ze zijn ook sympathiek. Neem Maggie Verver uit The golden bowl. Maggie’s vader Adam is een schatrijke weduwnaar die in Europa kunstschatten verzamelt voor een door hem opgericht museum in de Amerikaanse stad American City. Maggie wordt door Fanny Assingham, een oudere vriendin, gekoppeld aan de arme, maar uiteraard knappe Italiaanse prins Amerigo. Wat Fanny Assingham Maggie niet vertelt, is dat de prins een korte, maar hevige relatie heeft gehad met Charlotte Stant, Maggie’s boezemvriendin. Als Maggie op haar beurt haar vader aan Charlotte koppelt, leidt dat tot complicaties.
Maggie en haar vader blijven elkaar dagelijks zien, en hun beide echtgenoten voelen zich buitengesloten. Charlotte verleidt de prins, en ze beginnen hun verbroken relatie opnieuw. Maggie en haar vader lijken aanvankelijk niets te merken, maar langzamerhand krijgt Maggie door wat er aan de hand is. Als ze op zoek gaat naar een cadeau voor haar vader, wordt haar vermoeden bevestigd. In een klein antiekwinkeltje in Bloomsbury koopt ze een vergulde kristallen sierbeker. Als de antiquair de volgende dag de beker persoonlijk komt brengen omdat hij Maggie in alle eerlijkheid wil vertellen dat er een scheurtje in het kristal zit, herkent hij op een foto de prins en Charlotte, die een aantal jaren eerder in zijn winkel de beker bekeken hebben. Hij was ervan overtuigd, zegt hij tegen Maggie, dat het paar getrouwd was, of op zijn minst verloofd.
Maggie stort haar hart uit bij Fanny Assingham. Die neemt drastische maatregelen: ze laat de beker vallen. Maggie moet nu onder ogen zien dat ze onrealistisch is geweest: een perfecte harmonische verhouding tussen haar vader, haar man, haar vriendin en haarzelf, is onmogelijk. Ze moet kiezen. Ze moet of de al te nauwe band met haar vader verbreken, of haar huwelijk opgeven.

Nicole Kidman als Isabel in The portrait of a lady.

Haarkleur
The golden bowl heeft alle elementen van een sprookje: een knappe prins met een mooi paleis, een mooie, lieve prinses, een liefhebbende vader, een boze stiefmoeder, en een goede fee. De film versterkt dat idee: Kate Beckinsale speelt met grote overtuigingskracht het onschuldige, maar passieloze lieve prinsesje, en Uma Thurman wordt geacht de sensuele en dus slechte stiefmoeder te vertegenwoordigen — dat dit niet helemaal gelukt is, ligt aan haar niet geheel toereikend acteertalent, en niet aan het script. Nick Nolte en Jeremy Northam als respectievelijk Maggie’s vader en de prins zijn, zoals alle sprookjesvaders en sprookjesprinsen, goedgelovige sukkels, en Anjelica Huston als Fanny Assingham is de fee die voor een goede afloop zorgt. Het enige dat niet aan de stereotypen voldoet, is de haarkleur van de beide hoofdrolspeelsters: de heldin van het verhaal heeft zwart haar, terwijl de boze stiefmoeder blond is.
Misschien is dat laatste een subtiele hint. Wie The golden bowl gelezen heeft, weet namelijk dat de zaken wat minder ongecompliceerd liggen dan de film ons doet geloven. In het boek is Maggie helemaal niet zo lief en onschuldig als ze lijkt. Maggie weet drommels goed dat zij en haar vader de prins gekocht hebben alsof hij een begeerlijk Italiaans kunstvoorwerp was. En als ze Charlotte aan haar vader koppelt, lijkt ook dat eerder op een handelstransactie dan op een daad die uit genegenheid voortkomt. Het is voor Maggie handiger als haar vader getrouwd is, en het liefst met iemand die ze kent en die ze onder controle kan houden. Charlotte is zo mogelijk nog armer dan de prins, en kan het huwelijksaanzoek van de rijke Adam moeilijk afwijzen. En hoewel de prins na verloop van tijd liefde en genegenheid voor zijn echtgenote gaat voelen, worden de twee mensen die echt en met passie van elkaar houden, gescheiden: opgeofferd worden ze, voor het geluk van Maggie, die altijd alles heeft gekregen wat ze hebben wilde, en niet van plan is met die gewoonte te breken.
Dat betekent niet dat Maggie slecht is. Ze meent oprecht dat ze het beste met Charlotte voorheeft door haar aan haar vader te koppelen. Bovendien bespaart ze haar stiefmoeder gezichtsverlies, door net te doen alsof het Charlottes eigen idee is dat zij naar Amerika terugkeert. Maggie is gewoon verwend. Ze is egocentrisch. Ze wil zo veel mogelijk schoonheid en genegenheid vergaren, ongeacht of dat ten koste van het geluk van anderen gaat. Daarin is ze niet anders dan haar vader, die een museum bouwt op de plaats waar de burgers van American City liever een tramlijn wilden hebben.
De verfilming van The portrait of a lady wijkt op een zelfde manier af van het boek. Ook hier wordt de hoofdpersoon voorgesteld als een naïeve jonge vrouw die in de netten van een man en zijn minnares verstrikt raakt. En ook hier is de heldin in de roman minder onschuldig dan de film suggereert: ook Isabel Archer koopt haar echtgenoot vanwege zijn interessante achtergrond en zijn goede connecties. Ze komt niet alleen door de hebzucht en de slechtheid van haar man ten val, maar ook door haar eigen overmoed. Dat het huwelijk op een fiasco uitloopt, had ze kunnen weten: ze is genoeg gewaarschuwd door mensen die het beste met haar voorhadden.

Helena Bonham Carter als Kate in Wings of the dove.

Perfect
Wil dat zeggen dat James eigenlijk ook niet van Amerikaanse vrouwen hield? Dat hij hen uiteindelijk net zo immoreel vond als de Engelse?
Zo eenvoudig ligt het niet. Toen James zijn broer schreef wat hij van Engelse vrouwen vond, verwoordde hij niet alleen zijn gevoelens, maar die van Amerikanen in het algemeen. De Verenigde Staten waren in 1870 nog geen honderd jaar onafhankelijk, en nog steeds verliepen de contacten tussen het oude en het nieuwe land niet geheel vlekkeloos. Bovendien had men grote behoefte aan een eigen identiteit. Die verwierf men door zich enerzijds af te zetten tegen het oude moederland, en anderzijds op zoek te gaan naar nieuwe symbolen. Die laatste vond men, zoals wel vaker in de geschiedenis van de mensheid, in ‘de vrouw’.
In de ogen van veel Amerikanen én Engelsen waren Amerikaanse vrouwen vele malen zelfstandiger en doortastender dan hun Engelse seksegenoten. Tot op zekere hoogte waren ze dat ook: ongetrouwde jonge Amerikaanse vrouwen reisden vaak zonder begeleiding, wat voor jonge Engelsen uit de upper class in die tijd veel moeilijker was. Bovendien hadden ze dikwijls een uitgesproken mening. Wat dat betreft voldeden ze daarom voor veel schrijvers, en ook voor James, perfect als symbool van de nieuwe wereld: in veel negentiende-eeuwse romans belichaamde een Amerikaanse vrouw de ongebondenheid en onafhankelijkheid van de nieuwe wereld ten opzichte van de oude.
Maar James gebruikte zijn vrouwelijke personages niet alleen als symbool voor de tegenstelling tussen de Verenigde Staten en Engeland. ‘De vrouw’ was voor hem, en ook daarin stond hij niet alleen, een ambivalent wezen. Of zij boezemde vanwege haar seksuele macht over mannen absolute afkeer in, óf zij stak vanwege haar puurheid torenhoog boven mannen uit. Die tegenstelling, die in de bekendste Europese sprookjes voorkomt, is in al zijn boeken te vinden. Dat wil zeggen: als je er naar op zoek gaat.
Want wie het werk van James vanuit die tegenstellingen verklaren wil, gaat zeer kortzichtig te werk. James was een schrijver, en een groot schrijver. Dat wil zeggen dat hij oog had voor de ontoereikendheid van symbolen. De werkelijkheid is onmetelijk veel rijker en gecompliceerder dan elk beeld dat ervan gemaakt wordt. James wist dat, en hij betreurde dat. Het leven beschouwde hij als een slechte imitatie van de kunst. Het leven, zei hij, zit vol scheuren en barsten. Liever had hij gewild dat het leven perfect was, zoals de kunstschatten van Adam Verver. Maar hij besefte drommels goed dat het leven zo niet in elkaar zit. En omdat hij ook inzag dat perfecte kunst uiteindelijk evenmin bestaat als het perfecte leven, begreep hij dat een goede roman nooit uit personages met eenduidige karaktertrekken bestaat. Net als in het echte leven zijn daarom zelfs de vrouwen in zijn romans niet óf volkomen slecht, óf volkomen goed.
‘Kunst die het leven buitensluit, is een armzalige aangelegenheid’, heeft James eens gezegd. Films die voorbijgaan aan de complexiteit van zijn romans, verdienen het daarom niet om kunst genoemd te worden.

Monica Soeting