BUDDHA COLLAPSED OUT OF SHAME

In het stof van de in 2001 door de Talibaan opgeblazen, vijftienhonderd jaar oude, immense Boeddhabeelden in de Afghaanse vallei van Bamiyan, filmde de jonge Hana Makhmalbaf haar provocerende buddha collapsed out of shame.

De kleine Bakhtay is op een missie: ze wil naar school. Dat lijkt een onschuldig verzoek, in een groot deel van de wereld is het zelfs verplicht, maar in Afghanistan liggen de zaken anders. Bakhtay is een meisje en dus moet ze op haar kleine zusje passen. Maar ze gaat toch. Om naar school te kunnen moet ze eerst pen en papier regelen maar daar is geen geld voor. Met vertederende en ontwapenende wilskracht en doorzettingsvermogen besluit ze eieren te verkopen om aan geld te komen. Als ze eindelijk zover is om naar school te gaan, wordt ze onderweg lastig gevallen door een groepje jongens die eerst Talibaantje spelen en later als Amerikaanse militairen op zoek zijn naar terroristen. Bakhtay (Nikbakht Noruz) krijgt tegen haar zin de rol van vijand.
Zo eenvoudig als dat uitgangspunt voor de film lijkt, zo groot is de zeggingskracht ervan. Hana Makhmalbaf dwingt met deze tweede film terecht bewondering af. Te meer omdat deze jongste telg van het Iraanse filmersgeslacht pas twintig jaar oud is. De precisie, de eenvoud en het lef dat daarbij hoort om dingen weg te laten, om het verhaal te beperken, ademen de zelfverzekerdheid van een ervaren maker. Dat werd al op verschillende festivals opgemerkt. In Berlijn kreeg de maakster een Kristallen Beer en in San Sebastian werd haar een Speciale Juryprijs toegekend.

Grot
De boodschap is duidelijk. Te duidelijk misschien voor sommigen. Want Makhmalbaf geeft haar visie op de wereld met een aan pedanterie grenzende bravoure. Haar film laat zich bekijken als een spiegel van de theocratie die de Taliban in Afghanistan wilden en willen stichten. Als spiegel van elke theocratische samenleving trouwens waarin vrouwen onder druk van religieus fascisme het recht verliezen om zich te ontwikkelen. Maar bovenal laat de film zien wat conflicten met kinderen doen en hoe geweld overgaat op een nieuwe generatie. Simpelweg doordat kinderen alles overnemen wat ze zien. Voor de jongens maakt het tot op een bepaalde leeftijd niet uit of ze nou Talibaantje of Amerikaantje spelen. Ze geven hun wereld vorm met wat ze tot hun beschikking hebben.
Wat verder opvalt — en dat maakt des te meer indruk doordat de film een documentair realisme over zich heeft — is dat de jongens de grens tussen spel en realiteit uit het oog verliezen. Ze zien niet of ze willen niet zien dat ze andere kinderen echt verdriet doen als ze Bakhtay dwingen in een kuil te gaan staan en haar met stokken bedreigen of wanneer ze een paar meisjes dwingen met een papieren zak over hun hoofd in een donkere grot te gaan staan. Het kost weinig moeite om je in te denken hoe de jongens die grenzen steeds verder zullen overschrijden. Het is de beangstigende voorbode van toekomstige journaalbeelden. Want het conflict blijft hetzelfde: ook later staat Bakhtays vastberadenheid om zichzelf vrij te vechten en te onderwijzen tegenover de vastberadenheid van de militanten om haar dat te beletten. Maar de titel van de film draagt ergens ook iets van hoop in zich: de Taliban, de oorlogszuchtige, kan wel proberen met geweld de Boeddha, de vredelievende, op te blazen maar uiteindelijk is de Boeddha ingestort uit schaamte. Uiteindelijk kan het geweld de ander niet raken.

Modder
De film is een constellatie van elementaire deeltjes: woestijn, zand, modder, rotsen, stokken, papier, kinderen. Misschien is ook het conflict zelf een elementair deeltje. Het is die soberheid van de productie en de Afghaanse realiteit die elke handeling hier een cruciaal gewicht en relevantie geven. Net als in Steve McQueens hunger krijgt het gebeuren in Makhmalbafs film door zijn eenvoud van vorm en handeling iets abstracts, iets tijd en plaats overstijgends. Door te filmen in buurland Afghanistan slaat Makhmalbafs aanklacht van ongelijkheid tussen mannen en vrouwen bovendien terug op de toestand in Iran zelf waar religie nog steeds een diepgaande invloed heeft op de inrichting van de samenleving. Haar zus Samira maakte over datzelfde onderwerp het ook in Afghanistan gefilmde at five in the afternoon (panj é asr). Ook met de onmiddellijke nabijheid van de camera en het elementaire en fysieke van de handelingen, staat de regisseur met twee benen in de familietraditie van de Makhmalbafs.
En er is nog een thema dat de film misschien onbedoeld verbindt met andere Iraanse films. Het huilen van de kleine Bakhtay is namelijk zo echt dat je je afvraagt hoe Makhmalbaf het voor elkaar heeft gekregen. Ze moet echt aan het huilen zijn gebracht want van acteren is op zo’n leeftijd geen sprake. Is dat acceptabel? Heiligt het doel de middelen? In hoeverre heeft de regisseur de jongens aangestuurd? Gingen de jongens zelf over de grens en liet Makhmalbaf de camera draaien of gaf ze de expliciete opdracht om het meisje aan het huilen te maken? Hoe verhoudt de fictie, het narratief zich hier tot een meer ongecontroleerd realisme zoals die andere Iraanse grootheid Abbas Kiarostami in close up liet zien? In hoeverre zien we een alledaagse of een uitzonderlijke situatie? Kijken we naar film of is film hier werkelijkheid?
buddha collapsed out of shame is geen subtiele maar wel een krachtige provocatie die ondanks zijn boodschap toch ook iets speels behoudt en ontroert met de onweerstaanbare Nikbakht Noruz in de rol van Bakhtay. Wie deze film in de ogen ziet, kan niet wegkijken.

Ronald Rovers

Wie zijn de Makhmalbafs (ook alweer)?

Hana Makmalbaf is de jongste telg uit de Iraanse Makhmalbaf-filmdynastie. Het begon allemaal met vader Mohsen, een van de meest toonaangevende regisseurs die het land heeft voortgebracht en die het prima vond dat zijn dochter Samira filmmaakster wilde worden, maar zich afvroeg of de bestaande filmopleidingen in Iran wel de beste filmmakers opleverden. In een geestig essay op de site van wat uiteindelijk het Makhmalbaf Film House is geworden, beschrijft hij dat zijn grote vriend Abbas Kiarostami immers ook geen officiële filmopleiding achter de rug had en dat hij zelf zijn studentenjaren in de gevangenis had doorgebracht (Makhmalbaf was in zijn jonge jaren politiek actief en schuldig aan de dood van een politieman, waar hij in 1996 de film a moment of innocence (nun va goldun) over zou maken). Kort en goed: Makhmalbaf wilde een filmschool oprichten, de Iraanse overheid vond één Makhmalbaf al lastig genoeg en dus richtte hij alleen met vrienden en familie een filmopleiding op, met als resultaat dat nu zijn vrouw Marziyeh Meshkini en zijn kinderen Samira, Maysam en Hana allemaal filmmakers geworden zijn. Samira won internationale prijzen met the apple en blackboards, en zusje Hana lijkt hard op weg haar voetsporen te volgen. Ze was amper 18 jaar toen ze buddha collapsed out of shame draaide, in het nieuwe vaderland Afghanistan waar de Makhmalbafs na politiek gevoelige films te hebben gemaakt over de oorlogen en ongeregeldheden met de Koerdische en Afghaanse buren nu in ballingschap leven. Het belang van onderwijs speelt in alle films van de Makhmalbaf-kinderen een grote rol. Voor de zusjes Samira en Hana is het ook het belangrijkste middel gebleken om zich als vrouwen in een islamitisch land te emanciperen.

Dana Linssen

Voor meer informatie over de familie Makhmalbaf zie www.makhmalbaf.com