PANJ É ASR (AT FIVE IN THE AFTERNOON)

Panj é asr is de eerste buitenlandse film die in Kabul is gedraaid sinds de val van de Taliban. Samira Makhmalbaf toont in haar derde film dat er voor vrouwen weinig is veranderd.

Alle burgers van Afghanistan, man of vrouw, hebben gelijke rechten en plichten. Sinds begin dit jaar ligt dat verankerd in de grondwet van de islamitische republiek Afghanistan, artikel 22. In het land waar vrouwen tot voor kort een lagere status dan vee hadden, is nu ook bepaald dat er per provincie minstens twee vrouwelijke afgevaardigden in het parlement moeten zitten. De Bushiaanse pr-machine zou het "a fine day for democracy" noemen.
Maar de dagelijkse werkelijkheid is minder optimistisch dan de politieke slogans willen doen geloven. Die zal waarschijnlijk meer lijken op wat Samira Makhmalbaf schetst in Panj é asr (At five in the afternoon). Als de docent van een meisjesschool haar leerlingen vraagt wat ze later willen worden en het antwoord van de hoofdpersoon "president" is, is hoon en ongeloof haar deel. Toch zet Noqreh door. Geholpen door een jonge dichter die een oogje op haar heeft, laat ze foto’s maken voor verkiezingsposters. Ze ondervraagt buitenlandse VN-soldaten naar hun reden om voor hun president te stemmen. En aan de hand van Lorca’s gedicht ‘Llanto por Ignacio Sanchez Mejias’, waarvan de eerste regel dienst doet als titel van de film, oefent ze haar retorische kunsten. Al deze naïef enthousiaste pogingen worden totaal teniet gedaan als haar diep religieuze vader haar wegvoert naar een heilige stad in het binnenland.
Er is in Afghanistan niet veel veranderd sinds Samira’s vader Mohsen er Kandahar maakte. Die film kwam in roulatie voor 9/11, toen Afghanistan nog een vergeten uithoek was. En na een heftig oorlogsintermezzo is het land dat weer. Taliban of geen Taliban, Amerikaanse interventie of niet, democratische grondwet of niet — voor vrouwen lijkt het weinig uit te maken. Afghanistan is nog steeds een in patriachale systemen versteende samenleving. Panj é asr eindigt net als Kandahar in mineur.

Symbolenfetisj
Samira Makhmalbaf is de beste leerling uit de filmschool van haar vader, die ook bij deze film weer hand- en spandiensten verrichtte. Maar de dochter geeft wel steeds meer blijk van een eigen stem. Ook zij filmt realistisch met een sterk documentaire inslag. Maar ze neigt meer naar beeldpoëzie dan haar vader, die eigenlijk alleen in Gabbeh veel aandacht besteedde aan een esthetische vorm. Als Noqreh bijvoorbeeld van school terugloopt naar de koranles en zich sluiert, wordt haar burqa omkaderd door de schaduw van een smal steegje.
Al in haar eerste film, De appel, gaf Makhmalbaf blijk van een symbolenfetisj. De appel uit het debuut, teken van nieuwsgierigheid en zondeval, werd in Blackboards gevolgd door schoolborden, die tegelijkertijd dienden als schild, onderdak, bruidsschat en drager van kennis. In Panj é asr koos ze voor een eenduidiger symbool: de pumps die Noqreh altijd in haar handtas meedraagt en aantrekt zodra ze de koranles is ontvlucht. De schoenen zijn haar teken van vrouwelijkheid en zelfverzekerdheid. Bovendien maakt het hakje haar net een beetje langer. Dat wordt nog eens benadrukt doordat Makhmalbaf haar heldin consequent uit kikvorsperspectief filmt, waardoor ze altijd boven de mannen staat.
Zonder zich nadrukkelijk als zodanig te presenteren, is Samira Makhmalbaf een feministisch filmer. Dat zal zeker hebben bijgedragen aan haar status als jurylieveling in Cannes, waar Panj é asr haar een tweede Speciale Juryprijs opleverde. Maar meer nog dan een filmer met een boodschap is ze er steeds meer eentje met een eigen, volwassen stijl.

Edo Dijksterhuis