Zerograd

Net voordat de Sovjet-Unie uiteenviel, verscheen deze politieke satire over de alternatieve werkelijkheid van autoritaire staten.

Vooral Amerikanen zullen zich op dit moment herkennen in deze Russische satire over een man die zich plotseling geconfronteerd ziet met een bizarre werkelijkheid, waarin hij zijn eigen land niet meer herkent. Op het moment dat de censuur van de Staatscommissie Cinematografie eind jaren tachtig milder werd, greep Karen Shakhnazarov z’n kans en fileerde in Zerograd de autoritaire façade van de stervende Sovjet-Unie. In 2022 bekritiseerde Shakhnazarov, tegenwoordig directeur van studio Mosfilm, de Russische inval in Oekraïne – niet omdat die immoreel zou zijn, maar omdat Rusland de strijd niet zou kunnen winnen. Later zei hij dat Oekraïne een deel van het land maar gewoon moest opgeven. In 2023 doneerde Mosfilm 36 tanks aan het Russische leger.

In de film arriveert ingenieur Alexei Varakin in een provinciestadje voor een overleg. Na het gesprek kan hij direct terug naar Moskou. Denkt hij. Maar het ene na het andere obstakel dient zich aan. Er vertrekt geen trein vanuit het stadje, om te beginnen. Een taxirit later zwerft Varakin door de bossen en stuit op een museum, waar een oude opzichter hem een rondleiding geeft door een alternatieve versie van de Russische geschiedenis. Er staat een installatie van de eerste rock-‘n-rollers in het stadje, een symbool voor de moderniteit. Wanneer Varakin opmerkt dat de Romeinen helemaal niet tot aan Moskou zijn gekomen, zoals de opzichter beweert, krijgt hij geen reactie.

Zoals in de Verenigde Staten op dit moment met een krankzinnige vanzelfsprekendheid allerlei feiten uit archieven en databases worden verwijderd die het nieuwe regime onwelgevallig zijn, zo krankzinnig vanzelfsprekend presenteert de opzichter zijn leugens. Voor al die mensen die niet regelmatig George Orwell lezen: “En als alle anderen de leugen accepteerden die de Partij oplegde – als alle verslagen hetzelfde verhaal vertelden – dan ging de leugen de geschiedenis in en werd waarheid. ‘Wie het verleden beheerst’ klonk de partijslogan, ‘beheerst de toekomst. Wie het heden beheerst, beheerst het verleden.’”

Iemand wijsmaken dat een historisch feit niet klopt, is relatief makkelijk. De meeste mensen houden zich niet met het verleden bezig. De alternatieve werkelijkheid waarin Varakin wordt binnen gevoerd, is een meer radicale ontkenning van de man die hij was. De man die kritisch na kon denken. Deze nieuwe werkelijkheid wil zijn hele identiteit vervangen. Het voert te ver om de volledige achtergrond te schetsen en dat verklapt bovendien te veel van het verhaal. Maar het komt erop neer dat Varakin wordt gedwongen zich voortaan voor te doen als de zoon van een man die hij nog nooit heeft ontmoet. De man die hij tot een dag geleden was, lost op in het niets.

Je zou dat de meest fundamentele indoctrinatie kunnen noemen. In Zerograd ontstaat uit die toestand een soort ‘perpetuum immobile’: een volk dat de leugens belichaamt en voor altijd stil staat. Shakhnazarov bedacht daar een fantastisch beeld bij: alle ‘poppen’ in het museum zijn duidelijk levende mensen die proberen stil te staan. Het is overduidelijk een façade, maar dat is juist het punt: elk autoritair systeem implodeert zodra de bevolking weigert de leugens te geloven. De façade duurt precies zo lang als het volk meespeelt.

Zerograd is verkrijgbaar op blu-ray (distributie: Deaf Crocodile, import, regio A). De film is ook te zien via archive.org en het YouTube-kanaal van Mosfilm