Russia 1985-1999: TraumaZone

Het uitgeholde communisme van de Sovjet-Unie maakt plaats voor de kleptocratie van de vrije markt in deze ontzagwekkende archief­documentaireserie over de historische spoken in de machinekamer van Rusland.

Een vrouw wordt berecht voor de diefstal van een koffer. Als blijkt dat de inhoud van die koffer hooguit wat scheerspullen en andere verzorgingsproducten van een man bevat, had ze de gestolen goederen eigenlijk terug willen geven. Juist dat is voor de rechter belangrijk, dat ze haar gedrag bijstelt en berouw vertoont. Een ander tafereel: jonge vrouwen in een internaat die moeten wegblijven van hun liefjes uit angst voor ongeoorloofd gedrag. Of een moeder die door haar gynaecoloog wordt berispt voor de abortus die ze wil laten uitvoeren van haar aanstaande tweede baby, omdat haar gemeenschappelijke appartement in Moskou te klein is voor nog een kind.

Steeds terugkerend in Adam Curtis’ zeven uur durende documentaireserie Russia 1985-1999: TraumaZone (2022) is het gevoel dat tegen het einde van de Sovjet-Unie de gewone burger in een verstikkend keurslijf werd gedwongen door de staat, terwijl de politieke top door een ongekende periode van ongecontroleerde corruptie en diefstal van staatseigendommen ging. Bijna alle grondstoffen en kapitaal kwamen terecht in de zakken van misdadige fabriekseigenaren, corrupte politici en opportunistische ondernemers uit het Westen. Ondertussen kampte het volk met enorme tekorten, lege schappen en hongerwinters.

Duizenden uren aan materiaal, ter plekke geschoten door cameraploegen van de BBC, zijn de basis voor dit archiefwerk over de laatste adem van het Sovjet-bolwerk en de politiek-economische chaos die daarop volgde. Dit is een verhaal over politieke perversie en economische exploitatie die zich niets aantrekt van het achterhaalde debat over communisme versus kapitalisme. Wat Curtis met zijn serie laat zien, is dat die holle ideologische containerbegrippen vooral verhulden wat er echt achter de schermen speelde tijdens een van de belangrijkste transities van macht in de twintigste eeuw: hoe technocratische neoliberalen het nieuwe Rusland onmiddellijk verdoemden tot een gecorrumpeerde kleptocratie. Wie de opeenvolging van traumatische gebeurtenissen in Russia 1985-1999: TraumaZone ziet, begrijpt meteen hoe Vladimir Poetin de politieke chaos van dat moment naar zijn hand wist te zetten en vervolgens zijn ferme grip op het land kon bewerkstelligen.

Emotionele beleving
Chronologisch uitgestippeld, met belangrijke gebeurtenissen als een soort historische hoofdstukverdelers, construeert Curtis zijn caleidoscopische epos over hoe het moest voelen om te leven tijdens de val van de Sovjet-Unie. Dat voelen is essentieel, want de focus ligt voor Curtis altijd bij de emotionele intensiteit van leven tijdens een historisch moment. Zoals hij eerder deed in films en series als Bitter Lake (2015), HyperNormalisation (2016) en Can’t Get You Out of My Head (2021), die zich telkens afspeelden op historische momenten waarop het voelde alsof de wereld zich weer iets verder richting de eindtijd bewoog.

Bitter Lake liet zien hoe het westerse verguizen van de islam samen met het Brits-Amerikaans imperialisme in het Midden-Oosten leidde tot onder andere de oorlog in Afghanistan en de politieke destabilisatie van een gehele regio. HyperNormalisation probeerde kenbaar te maken hoe de politiek in de jaren zeventig de hoop had opgegeven om met de complexiteit van de wereld om te gaan en hoe de toentertijd gesimplificeerde versie van politiek de weg vrijmaakte voor het populisme van de 21ste eeuw.

Can’t Get You Out of My Head is nog ambitieuzer als een emotionele geschiedenis van de 20ste eeuw in Rusland, China en het Westen die wijst op het falen van alle politieke grootmachten om humane politieke systemen te verzinnen. Het terugkerende punt is dit: politici durven de complexiteit van de realiteit niet onder ogen te zien (of weigeren dat uit eigenbelang) en creëren een overzichtelijke fantasiewereld waarin vluchtelingen de schuld van alles zijn, terwijl het gezag wordt uitbesteed aan een economische elite die met het fundament van onze beschaving aan de haal gaat.

Emotioneel duizelingwekkend
Curtis is eerder bekritiseerd om de grootse statements die hij in zijn voice-overs maakt, waarmee hij fragmenten uit hun context tilt om in een groter verband te plaatsen. Aan subtiliteit ontbreekt het inderdaad soms, maar niemand doet na wat hij met zijn documentaires doet. De manier waarop Curtis schijnbaar onsamenhangende fragmenten uit het BBC-archief samenbrengt in meeslepende, visuele essays is spannend en ontzagwekkend.

Interessant is dat Curtis met TraumaZone zijn kenmerkende stijl grotendeels achterwege heeft gelaten en ervoor heeft gekozen om geen voice-over en muziek toe te voegen. Zijn regie beperkt zich tot de opeenvolging en montage van beelden, naast korte teksten die context bieden bij specifieke beelden. Hij laat het materiaal voor zich spreken, wat opvallend goed werkt. Door de opeenvolging van ernstige gebeurtenissen en de interessante selectie van archiefmateriaal kijkt TraumaZone weg als een slome, maar slopende historische thriller die met elk verstrijkend uur aan momentum wint. Onder andere de kernramp van Tsjernobyl, de Sovjet-operaties in Afghanistan, de voedselschaarste in Moskou, de oorlogen in Tsjetsjenië en de burgeroorlogen in de Kaukasus bieden een historisch raamwerk voor schrijnende en absurde scènes op menselijke schaal: bedelende kinderen op straat, de opening van de eerste McDonald’s in Moskou en achtergelaten primaten in een Abchazisch researchlab – om een paar voorbeelden te noemen.

Hauntology
Het theoretische concept waar Curtis eigenlijk altijd op terugvalt is het idee van hauntology. Filosoof Jacques Derrida schoof die term ooit naar voren in Specters of Marx (1993) en theorist Mark Fisher ging er vervolgens mee aan de haal in Capitalist Realism: Is There No Alternative? (2009). Het onderliggende idee is dat onverwerkte elementen uit ons verleden als spoken blijven hangen in het heden. Derrida gebruikt de term om uit te leggen hoe Marx het heden blijft najagen vanuit zijn graf, maar je zou hetzelfde kunnen zeggen over de fascisten, kapitalisten en technocraten die zich maar niet laten verdrijven uit ons collectieve bewustzijn, hoe graag we dat ook willen.

Voor veel mensen is het moderne Rusland iets ongrijpbaars, met als gevolg dat het vaak wordt gereduceerd tot een overzichtelijk goed versus slecht. Wat Curtis overtuigend laat zien is dat er dusdanig veel spoken uit het recente Sovjet-verleden in de machinerie van het land zitten, dat het destructieve gedrag van Rusland niemand zou moeten verbazen.

Russia 1985-1999: TraumaZone is te zien op BBC iPlayer (VoD).