Nope

Jordan Peele’s nieuwste is een spektakelstuk en gáát ook over spektakel. Nope is een slimme, visueel overdonderende, gelaagde film, die zowel speelt met genrewetten als ze keurig opvolgt.

“What’s a bad miracle? They got a word for that?”
“Nope.”

Ze staan op de veranda van hun boerderij, broer en zus Haywood. Of nou ja, het is de boerderij van hun vader, die deze ranch eigenhandig opbouwde en hier decennialang paarden klaarstoomde voor bijrolletjes in films of reclames.

Maar vader leeft niet meer – tijdens de openingsscène van de film komt hij op bizarre wijze om het leven. Er is iets uit de lucht gevallen. Zoon OJ (Daniel Kaluuya) bevindt zich iets verderop en ziet het gebeuren, met die ondoorgrondelijke en ietwat verontruste blik die vrijwel de hele film op zijn gezicht staat. Hij holt naar zijn vader, maar het helpt niet meer. Een noodlottig ongeval, luidt de officiële verklaring. Domme pech.

Paarden op hol
Nu, een halfjaar later, leunend over de verandaleuning terwijl het langzaam donker wordt, begint tot OJ door te dringen dat die officiële verklaring niet klopt. Dat er iets aan de hand is met dit afgelegen landgoed in Californië. De lucht gromt en knettert, de paarden slaan regelmatig op hol, er gebeuren steeds meer onverklaarbare dingen. Ook OJ’s zus Emerald lijkt voor het eerst gealarmeerd. Tot dit moment was ze de tegenpool van haar broer: zij de uitbundige, vlot pratende, druk bewegende flierefluiter die het liefst wil drinken, feesten, léven, en hij de kalme, in zichzelf gekeerde, sociaal onhandige, plichtsgetrouwe zoon die de leegte probeert te vullen die hun vader achterliet. Hierover lijken ze echter eensgezind: er zit een bad miracle aan te komen. Of nee, dat mirakel is er allang. Ze kunnen er alleen geen naam aan geven, ze weten niet wat het inhoudt, alleen dat het ongetwijfeld nog veel erger zal worden.

Nope is een film over familie en onheil, over traditie en mysterie. De hand van regisseur Jordan Peele is duidelijk te herkennen, en dat is vooral bedoeld als compliment. Net als in zijn eerdere films Us (2019) en met name Get Out (2017) zijn de scènes visueel aantrekkelijk, onmiskenbaar tot in het kleinste detail doordacht en vanaf het begin af aan spannend, zelfs als je eigenlijk niet begrijpt waar de dreiging precies vandaan komt. Maar waar het accent bij die vorige films op het intermenselijke horrorelement lag – de hel, het bleken weer eens de anderen, en de slachtoffers waren niet toevallig allemaal Afro-Amerikanen – komt in Nope de voornaamste dreiging van buitenaf. Al tijdens de dood van Haywood senior is er een sciencefiction-element aanwezig, dat een poosje op de achtergrond suddert, maar volgens de wetten van het genre steeds prominenter wordt tot aan het onvermijdelijke epische slotgevecht.

Dit kun je typisch Peele noemen. Het is een van de elementen die het werk van de 43-jarige regisseur uit New York zo bijzonder maakt: hoe hij de regels van genres volgt en er ondertussen mee speelt.

Zoals hij in Get Out op vernuftige en originele wijze horror vermengde met sociaal-maatschappelijk commentaar, zo voegt hij in Nope naast horror en sciencefiction ook nog western-elementen samen met reflecties op Amerikaanse cinema en cultureel erfgoed.

Wat zo interessant is aan die werkwijze: Peele’s films hebben een volkomen eigen toon en verzuipen niet in hun ambitie of pretenties. Anders gezegd: de hoofdlijn van Nope is een tamelijk orthodox spanningsverhaal, dat voortgedreven wordt door adrenaline en voor een massaal publiek goed te begrijpen zal zijn. Het verhaal komt hierop neer: de intuïtie van OJ klopt; het bad spectacle blijkt zich in de lucht schuil te houden. Daar beweegt één wolk niet, hoeveel tijd er ook verstrijkt. Bij nader inzien is het geen wolk, maar iets monsterlijks dat zich pal boven de Haywood-ranch schuilhoudt. Een ufo? Een buitenaards dier?

Wat het ook is, het laat zich steeds vaker gelden, op zoek naar nieuw mensenvlees. OJ en Emerald schakelen de hulp in van een medewerker van een camerawinkel om het monster vast te leggen. (Een niet helemaal overtuigende bijrol van Brandon Perea. Sowieso heeft Nope, net als Peele’s eerdere werk, een vrij kleine cast met naast de hoofdrolspelers weinig excellerende acteurs.) Emerald fantaseert over het money shot dat ze van het monster gaan maken, haar oude verlangen naar bekendheid komt alweer bovendrijven, misschien zouden ze daarmee wel naar Oprah kunnen? Algauw blijkt dat niet zo eenvoudig. De elektriciteit valt uit zodra het monster in actie komt – een van de klassieke spanningselementen die van stal worden gehaald. Stiltes vlak voor het geluid losbarst, flarden van stemmen van slachtoffers, een extreem traag bewegende camera, jumpscares, een aanzwellende score: Peele, die Nope overigens ook schreef en produceerde, deinst er niet voor terug het allemaal te gebruiken. En met succes.

Onheilspellende sfeer
Zo ontstaat er een zorgvuldig opgebouwde, spannende en tamelijk conventionele hoofdplot over een monster dat verslagen moet worden. Dit verhaal draait weliswaar om een mysterie – waar komt de ufo vandaan, hoe gaat ’ie precies te werk? – maar wordt desondanks keurig afgehecht, inclusief ronkende climax vol flitsende achtervolgingen, paukenslagenmuziek en prachtige cinematografie door Hoyte van Hoytema.

Rondom dit centrale verhaal cirkelen allerlei zijpaden die zich zeker op het eerste gezicht niet helemaal laten vangen; ook niet door de personages zelf. En dat is allerminst storend, want Peele is geen regisseur die films als legpuzzels maakt, waarbij de kijker wordt verondersteld elk lijntje te doorgronden of aan het einde alle snippers samen te voegen. Eerder andersom: de regisseur durft het aan om bepaalde zaken juist niet uit te leggen, om betekenisvolle details onnadrukkelijk op te werpen en vervolgens te laten passeren zonder dat het verhaal daaronder lijdt. De sfeer die hierdoor ontstaat is onheilspellend, een tikkeltje ongrijpbaar. De meeste momenten lopen weliswaar logisch in elkaar over, maar onderwijl gebeurt er van alles dat niet helemaal te vatten valt. Veel scènes zitten vol oneliners die over méér gaan dan alleen die ufo, met easter eggs, dubbele bodems en culturele of historische verwijzingen.

Nope is niet alleen een spectaculaire film, het is ook een film over spektakel zelf, over de wijdverspreide drang daarnaar en de gretigheid er munt uit te slaan. Veelzeggend in dat kader is die Oprah-opmerking, net als een scène tegen het einde van de film, als er bij de ranch plotseling een verslaggever van internetsite TMZ opduikt, die het monster per se als eerste wil vastleggen.

Uiteraard wordt die honger naar een scoop gruwelijk afgestraft. Net zoals het met het bijpersonage Ricky ‘Jupe’ Park wel moet misgaan. De hyperkapitalistische Jupe wil de ranch overnemen, natuurlijk omdat hij denkt daaraan te kunnen verdienen, en maakt op een zandvlakte vlakbij alvast een publieksvoorstelling rondom de ufo. Verder is Jupe vooral bekend van een televisieserie waarin hij als kind speelde en waarin een chimpansee een hoofdrol had, het razend populaire Gordy’s Home. Hiervoor heeft hij in zijn huis een ruimte vol memorabilia ingericht. Als broer en zus Haywood die mogen bekijken, maakt Jupe de kenmerkende opmerking dat hij hier gewoonlijk geld voor vraagt. Het gesprek waaiert uit: waarom werd Gordy’s Home eigenlijk ooit stopgezet? Het antwoord: de chimpansee ontspoorde. Jupe’s verklaring van de sindsdien aanhoudende Gordy-populariteit, die zowel een samenvatting lijkt van Nope als een metacommentaar op hedendaagse cinema: het was spektakel. En mensen zijn nu eenmaal geobsedeerd door spektakel.

Bloeddorstige chimpansee
Later worden de angstwekkende beelden vertoond van die losgeslagen en bloeddorstige chimpansee. Het is een scène die los lijkt te staan van de Haywood-plot, maar die raakt aan een van de wezenlijke thema’s van Nope: de achteloze, egocentrische manier waarop mensen met dieren omgaan. Want reageert deze chimpansee niet simpelweg op het uitgebuit worden door mensen die geld aan hem verdienen? Een vroege scène uit de film toont OJ met een van zijn paarden voor een greenscreen; het is een van de vele keren waarop Peele naar cinema verwijst (Nope is óók een film over film). Het plan is dat er een reclamespot wordt gefilmd, maar de opnames stranden als het paard onverhoeds naar achteren trapt. Dit doet het dier echter – en OJ is de enige die het opmerkt – omdat er slordig met hem wordt omgegaan.

Elk dier heeft regels, stelt OJ later, wijzend naar de hemel boven de ranch. Een betekenisvol zinnetje: hij wil het wezen in de lucht niet zozeer aanvallen, hij is niet druk bezig met het vastleggen, hij probeert het vooral te doorgronden. Zoals je een beer niet de rug moet toekeren, bij een stier niet met een rode lap moet wapperen, zo moeten er ook regels zijn voor dit buitenaardse geval. Wil het gewoon eten? Valt het je ook nog aan als je het niet aankijkt?

Op zo’n manier draait Nope telkens om méér dan alleen een broer en zus die zich staande willen houden. Peele’s nieuwste gaat ook over de werking van de natuur, over cinema en ongelijkheid, over het contrast tussen moderniteit en traditie, over de weggemoffelde geschiedenis van de Afro-Amerikaanse inbreng in Hollywood. Sterk is het commerciële praatje dat Emerald over dit laatste onderwerp graag afdraait, waarin ze zegt dat ze afstamt van de legendarische Alistair E. Haywood. Deze Haywood zou de ruiter zijn geweest in het eerste bewegende filmbeeld ooit, anno 1878, en vergeten zijn – onterecht, natuurlijk, betoogt Emerald in steeds dezelfde bewoordingen: de historische correctie is hiermee ook een commercieel winstverhaaltje geworden.

Slim, zoals voortdurend voelbaar blijft dat Nope het werk is van een intelligente regisseur. Ondertussen conformeert de film zich, zeker tegen het einde, hoe je het ook wendt of keert, wel aan de regels van de spektakelfilm. Erg? Niet per se. Maar toch: Get Out was compleet overrompelend, Nope niet. Misschien doordat dat slechte wonder in de lucht uiteindelijk niet helemaal tot leven komt. Misschien ook doordat Peele’s stijl inmiddels bekend is: hij vermengt thema’s en genres uiterst behendig, maar zijn personages blijven in elk geval in Nope enigszins op afstand; ik bleef bij dit avontuur een buitenstaander. En tegelijkertijd heb ik nu al zin om de film te herzien en na te gaan wat er allemaal onder de spectaculaire oppervlakte verborgen ligt.