Joyland

Joyland, winnaar van de Queer Palm in Cannes en openingsfilm van de Roze Filmdagen, is de eerste grote Pakistaanse film waarin een trans personage wordt gespeeld door een trans acteur. Al is de film niet helemaal vrij van stereotypen, toch kun je Joyland revolutionair noemen. Ook als eerste Pakistaanse film die genomineerd is voor een Oscar.

Joyland volgt de zachtaardige Haider (Ali Junejo), die als enige zoon in een patriarchale familie gedwongen wordt aan traditionele gendernormen te voldoen. Het liefst zou Haider thuis blijven om te koken en schoon te maken (wat hij “een huisvrouw zijn” noemt), terwijl zijn vrouw buitenshuis het geld verdient. Maar door zijn oude vader en macho broer wordt hij aangemoedigd een baan te nemen, zodat zijn vrouw voor de familie kan zorgen. Wanneer Haider heimelijk als achtergronddanser in een erotisch centrum gaat werken, ontmoet hij Biba (Alina Khan), een transgender mujra-danser. Die ontmoeting maakt een onderdrukt verlangen in Haider los.

Het wonderlijke portret van een man die verliefd wordt op een vrouw die buiten de strenge normen van de maatschappij valt, leverde Joyland op het filmfestival van Cannes in 2022 de Queer Palm op. Met zijn verhaal over een patriarchale familie verbindt de film thema’s als homoseksualiteit, genderdysforie, trans identiteit en vrouwenonderdrukking. Joyland toont eerst de onderdrukking door een patriarchaal systeem om daarna te laten zien hoe geweldig het voelt als je je daaruit weet te bevrijden.

Ondanks de empathische weergave van een trans vrouw valt de film ook in bekende valkuilen van queer representatie: Biba wordt bijvoorbeeld meermaals als man aangesproken en wordt slachtoffer van transfobisch geweld. We horen over haar tragische achtergrond, die vooral fungeert als een manier om Haider te inspireren zich los te maken van zijn repressieve familie. Zelfs Haider, die haar het grootste deel van de film met respect behandelt, blijkt haar uiteindelijk te fetisjeren.

Voor de duidelijkheid: die ontwikkelingen dienen er vooral toe dat de kijker zich in Biba inleeft. De film vergoelijkt de transfobie waarmee Biba te maken krijgt namelijk niet en maakt ook geen excuses voor de hoofdpersoon, die uiteindelijk hard geconfronteerd wordt met de gevolgen van zijn egocentrische behandeling van de vrouwen in zijn leven. Het duidt er vooral op dat Joyland is gemaakt met een cis hetero publiek in gedachten.

‘Bury your gays’
In het Westen is al langer een discussie gaande over queer representatie. Cinema liet lange tijd vooral de moeilijkheden van het queer bestaan zien. Films en series over queer personen eindigen vaak in de dood van die personages (zie bijvoorbeeld de trope ‘bury your gays’), gaan over een moeizame coming-out of bevatten veel homofoob en transfoob geweld.

Pas recent gingen westerse media gehoor geven aan de roep om positieve verbeeldingen van queer levens, met queer personages van wie de verhaallijnen niet alleen draaien om hun genderidentiteit of seksuele voorkeur, maar die toch uiting mogen geven aan hun queer-zijn. De tv-serie (2018-20) en film (2021) Anne+ zijn een goed voorbeeld van dit nieuwe soort films over queer levens. En de alom geprezen derde aflevering van The Last of Us (2023), die de onduidelijkheid corrigeert waarmee de oorspronkelijke videogame een queer personage neerzet, laat een homokoppel samen oud worden zonder dat seksuele voorkeur een rol speelt.

In Joyland overheerst de ‘oude’ queer representatie en je zou de film daarom kunnen bekritiseren: Biba wordt grotendeels gedefinieerd door haar trans identiteit en ze is meermaals slachtoffer van transfoob geweld. Toch moeten we de Pakistaanse context niet uit het oog verliezen. Dat Biba de eerste positieve verbeelding van een trans vrouw in de mainstream Pakistaanse cinema is, is verre van betekenisloos.

Bovendien kent Pakistan censuurcommissies die de release van een film kunnen tegenhouden. Hoewel deze censors een aangepaste versie van de film aanvankelijk toestonden, werd Joyland vijf dagen voor de geplande releasedatum in november toch verboden. Volgens de Pakistaanse autoriteiten bevat de film ‘zeer aanstootgevend materiaal […] dat niet in overeenstemming is met de sociale waarden en morele normen van onze samenleving’. Na internationale ophef en de trending hashtag #ReleaseJoyland op Twitter, waarmee onder andere bekende (Pakistaanse) auteurs, acteurs en filmmakers zich uitspraken tegen dat verbod, werd het uiteindelijk ingetrokken. Een paar dagen later werd de film in de provincie Punjab, waar het verhaal zich afspeelt, toch verboden. Die herhaaldelijke (pogingen tot) censuur benadrukken en vergroten alleen maar het belang van Joyland.

Ontsnapping aan de werkelijkheid
Wat zegt dat over de verbeelding van Biba? Is die repressief of bevrijdend? Gemaakt voor queer kijkers of voor een cis hetero publiek? Het antwoord is denk ik: een beetje van beide.

In algemene zin gesproken worstelt queer cinema met de kloof tussen fantasie en werkelijkheid. Aan de ene kant kan queer film een ontsnapping bieden aan de homofobe en transfobe werkelijkheid door middel van fantasie. Zulke films worden voornamelijk gemaakt met een queer publiek in gedachten. Door positieve representatie, vrij van geweld, ziekte en dood, kunnen de veronderstelde queer kijkers zich niet alleen een betere toekomst voorstellen, maar ook een beter nu. Queer coming-out-verhalen bieden kijkers bijvoorbeeld een manier om de coming-out via een ander te beleven, misschien voordat ze de moed vinden om dat zelf te doen.

Aan de andere kant kan queer cinema de harde realiteit van het queer bestaan tonen om zo maatschappelijke verandering teweeg te brengen. Deze films zijn vaak juist gericht op cisgender heteroseksuele kijkers die zich via de film kunnen inleven in queer personages en zo worden geconfronteerd met vooroordelen en overtuigingen.

Joyland slaat een brug tussen deze twee perspectieven. De film toont de transfobie en homofobie waarmee mensen in Pakistan te maken hebben. En tegelijkertijd is een trans personage op het grote doek (al helemaal omdat ze ook door een trans acteur wordt gespeeld) voor veel queer Pakistaanse kijkers een fantasie die werkelijkheid is geworden.

Joyland is de openingsfilm van de Roze Filmdagen (22 maart t/m 2 april, Het Ketelhuis, Amsterdam) en draait vanaf 13 april in de bioscoop.