Il conformista

Bertolucci's barokke revolutie

Op het eerste gezicht lijkt Bernardo Bertolucci’s Il conformista niet meer dan een simplistische verklaring van het fascisme, maar de film is natuurlijk meer dan dat.

Bertolucci’s protagonist Marcello Clerici wil normaal zijn. Hij heeft zich altijd een paria gevoeld sinds hij op dertienjarige leeftijd per ongeluk iemand vermoordde en in zijn ogen kan alleen een rigide conformisme dat lot bezweren. Met de komst van Mussolini, die groepsdenken en uniformiteit tot norm verheft, krijgt hij de kans om zich loyaal aan de leider te verklaren en zo weer door de massa opgenomen en gewaardeerd te worden. Angst dus als motor van het fascisme.

Als dat alles was, zou Il conformista niet meer zijn dan een platte uitwerking van Alberto Moravia’s gelijknamige roman. Het zit anders. Als volwassen man krijgt Clerici van de geheime dienst de opdracht om een van zijn voormalige professoren te vermoorden omdat die vanuit Parijs antifascistisch verzet zou organiseren. Met zijn aanstaande bruid onder het mom van een huwelijksreis daar aangekomen wordt hij op slag verliefd op de vrouw van zijn politieke tegenstander. Pikant is dat de professor en z’n vrouw weten waarom Clerici echt naar Parijs is gekomen. En Clerici weet dat zij het weten. Wat volgt is een dubbelzinnig spel waarin politieke en seksuele loyaliteiten worden ingezet in de strijd om te overleven.

Vuil
Clerici krijgt van de professor de ruimte om van gedachten te veranderen en z’n opdracht naast zich neer te leggen. Daarmee zet de film een humanistische vrijheid van denken tegenover het rigide groepsdenken van het fascisme. Moravia en Bertolucci laten er geen twijfel over bestaan hoe dat duel in realiteit afloopt. Misschien kan geen enkel denkend mens zich werkelijk conformeren, stelt Moravia. Nooit helemaal. En misschien zijn de verschrikkingen van het fascisme voor elk denkend mens ten diepste onvoorstelbaar. Maar de ontnuchterende werkelijkheid is dat mensen zich schikken ondanks hun twijfels. In die zin is het cruciaal dat Marcello uiteindelijk z’n handen niet vuil maakt. Hij kijkt toe. En stemt dus in. Zo bezien zijn roman en film een aanklacht tegen zwijgende intellectuelen en een hartstochtelijk pleidooi voor actie.

Om zeep
Il conformista is vooral bekend geworden door z’n camera- en lichtgebruik. De barokke esthetiek met z’n zwierige cameravoering en expressionistische belichting en montage past moeiteloos in de grote Italiaanse cinema van de jaren zestig, een cinema die door de Italiaanse overheid in de jaren zeventig trouwens vakkundig om zeep is geholpen door alle steun stop te zetten. De film betekende Bertolucci’s internationale doorbraak en was tevens de reden dat Francis Ford Coppola cameraman Vittorio Storaro naar Amerika haalde om Apocalypse Now te draaien. Coppola leende zelfs een paar scènes uit de film voor zijn Godfather-trilogie.

In 2011 werd Il conformista voor het eerst in Nederland buiten de bioscoop uitgebracht. Zonder de extra’s die studio Paramount in 2006 wel aan zijn dvd-release toevoegde, maar dat is geen doodzonde. Het is een film die gezien moet worden want prikkelende films en conformisme zijn van alle tijden.