HAREM SUARÉ

De Turkse harem in Ferzan Ozpeteks nieuwste film Harem suaré is een broeinest van intriges en geheime liefdes. Daarnaast is de film een pleidooi voor het vertellen van verhalen.

Ferzan Ozpeteks eerste film Hamam, il bagno turco was met ruim 32.000 bezoekers een verrassende filmhuishit in 1998. De gestresste Italiaanse binnenhuisarchitect die in een antiek badhuis in Istanbul zichzelf en een nieuwe (homoseksuele) liefde vindt, sprak tot de verbeelding van naarstig naar onthaasting speurende Nederlanders. De Arabische badcultuur was al eerder populair gebleken bij het succes van de Tunesische film Halfaouine en het deerde ook niet dat Hamam, il bagno turco niet veel verder kwam dan een aangenaam melancholieke, toeristische schets van het sensuele Turkse leven tussen stoom, hitte en water.
In Harem suaré zet Ozpetek een volgende stap in zijn pogingen tot onthulling van de gesluierde Arabische cultuur voor westerse toeschouwers. De al twintig jaar in Italië gevestigde Turk Ozpetek beschrijft zijn film als een spel van spiegelingen en verdubbelingen, een confrontatie tussen culturen, mythen, seksualiteiten en talen. Zijn doel was een harem in Istanbul te tonen zoals hij was én zoals wij westerlingen ons een harem graag voorstellen. Alleen tussen die verschillende lagen, spiegelingen en verdubbelingen is het wel even zoeken naar het verhaal.
Met een harem in de Ottomaanse republiek in het begin van deze eeuw heeft de regisseur opnieuw een opwindende locatie opgezocht. Dat er in zo’n vrouwengemeenschap voldoende ruimte is voor geheimen en leugens bewijst willekeurig welke soap op de tv. De harem biedt daarbij nog de mogelijkheid voor een geëngageerd emotioneel pleidooi tegen slavernij en onderdrukking — zie bijvoorbeeld Zhang Yimou’s Raise the red lantern. Het begin van deze eeuw zorgt voor filmgenieke met gouddraad aan elkaar genaaide wulpse, zijden jurken en gouden jointjes-ophouders. En dat de harem (Arabisch voor ‘het verbodene’) dan ook nog een geweldige basis is voor een zwoele film weten we uit verschillende delen van de inmiddels verjaarde Emanuelle-serie.

Zin
“Het is niet zo belangrijk wat je meemaakt in je leven”, zucht een vertelster in Harem suaré, “het is belangrijk hoe je het navertelt. Alleen op die manier geef je zin aan vergissingen, aan lijden en aan de dood.” Regisseur Ozpetek heeft zodoende flink geëxperimenteerd met de vorm waarin hij vertelt over de lotgevallen van Safiyè, een Italiaans meisje dat op de slavenmarkt in Caïro is gekocht door een pasha en in de harem van Sultan Abdulhamitt II aanbelandt.
Er zijn twee vertelsters in verschillende tijden in deze raamvertelling. De één is in de harem de bediende van de ander, Safiyè, de concubine die als oude vrouw in een moderne stationsrestauratie terugblikt op haar leven. De bediende vertelt in de harem wat zij nog niet kan weten omdat het in de toekomst gebeurt, maar dat is wel zo geheimzinnig. Beiden vertellen over de jonge Safiyè (Marie Gillain) die al wijs was toen zij in de harem arriveerde en beschikte over drie talen, Italiaans, Frans, Turks, én schrijftalent.
Wanneer Safiyè voor de sultan, die operaliefhebber is maar niet van beroerde eindes houdt, een happy end knoopt aan La Traviata stijgt zij in de hiërarchie tot favoriet, wat haar een zoon en een eigen kamer oplevert. Deze eigen kamer gebruikt Safiyè voor de ongeoorloofde ontmoetingen met haar beschermer, de zwarte eunuch Nadir (Alex Descas) met wie zij een liefdesrelatie is aangegaan, ondanks het feit dat in de harem voor alles naar zelfbeheersing gestreefd dient te worden, en liefde met een eunuch de nodige complicaties oplevert. Het einde van het Ottomaanse rijk betekent echter ook het einde van de harem van sultan Abdulhamitt II, het einde van de liefde tussen Safiyè en Nadir, én het einde van de film.

Fellini
Het vertellen van verhalen was in de harem de manier om de tijd te verdrijven, en Ozpetek presenteert zijn film als een beschouwing op het belang van die verhalen. De voormalige reclamefilmer is naar eigen zeggen mede geïnspireerd door het werk van Fellini, niet echt mijn favoriete filmer, maar de gewijde ernst van Harem suaré maakt dat je soms snakt naar de zotte, dwarse anekdotes of burleske personages uit de gemiddelde Fellini-film.
Ozpetek heeft zich grondig verdiept in het het hoe en wat van de haremgemeenschap. We maken kennis met de verschillende lagen in de harembevolking (de danseressen, de bedienden, de eunuchs, de favorieten, de echtgenotes, en de koningin van dit alles: de moeder van de sultan) en met de architectonische structuur van het paleis met eigen moskeetje, bibliotheekje en ziekenhuis achter de rood of blauw geverfde ramen. De film is opgenomen in Istanbul, gedeeltelijk in de oorspronkelijke ruimtes van het paleis van de sultan, en de talen die er gesproken worden zijn de oorspronkelijke voertalen — dus niet de taal van de producent of het beoogde publiek.
Maar met die uiterlijke authenticiteit is er nog geen ziel en die heeft Harem suaré ook niet. Het is jammer dat een film die gaat over het belang van het vertellen van verhalen het eigen verhaal verliest in een onheldere structuur die geen mysterie maar verwarring kweekt, die identificatie met de personages afhoudt, en iedere nieuw dramaatje in hun levensgeschiedenis tot een willekeurig voorval maakt.