Hammett
Dubbele botsing van creativiteit en werkelijkheid

Hammett
“Samuel Spade had een lange, harde kaak. Zijn kin vormde een puntige V onder de soepeler V van zijn mond. Daar boven vormden zijn neusgaten ook weer een V. Zijn geelgrijze ogen stonden horizontaal. Het V-motief kwam terug in de vrij dikke wenkbrauwen die vanaf de dubbele plooi boven zijn haviksneus schuin omhooggingen, en zijn lichtbruine haar groeide van zijn slapen in een punt op zijn voorhoofd. Hij zag eruit als een nogal vrolijke bonde satan.”
Dit is het signalement van één van de beroemdste detectives uit de literatuur van de twintigste eeuw, private eye Sam Spade. Hij is ontsproten aan het brein van de schrijver Dashiell Hammett, de stichter van de zogenaamde hard boiled school in de misdaadliteratuur.
Het citaat is het begin van zijn beroemdste roman De Maltezer valk, die ruim vijftig jaar geleden is geschreven en klassiek is geworden. Hij wordt regelmatig herdrukt. Hammett is nu, net als zijn geesteskind Spade, een legende. De private eye is vereenzelvigd met filmster Humphrey Bogart, die hem vertolkte in de ‘zwarte films’ van de jaren veertig.
De film Hammett die de Duitse cineast Wim Wenders in Amerika heeft gemaakt, cultiveert de legende op een nogal ingewikkelde manier. Hammett is tegelijk een reconstructie van de film noir, een visuele echo van het Duitse expressionisme van Fritz Lang, een ‘kostuumfilm’ én een getuigenis van Wenders’ bewondering voor de Amerikaanse cultuur.
Het is tevens een film waar Francis ‘Godfather‘ Coppola als producent een duidelijk stempel op heeft gezet. De film is in kleur gedraaid, hoewel dat aanvankelijk niet Wenders’ opzet was. De makers vonden kleur niet zo goed passen bij het smoezelige, morsige en vervallen milieu, waarin de sombere detective zich beweegt. Maar commerciële overwegingen gaven de doorslag.
Hammett is Decadent geworden, in de zin van een bepaalde stroming in de Franse literatuur aan het eind van de vorige eeuw. Een perfecte gekunsteldheid, een schitterende vorm rondom een volkomen voos verhaal en een nostalgie de la boue à la Baudelaire. Wenders heeft met dit werk zijn cultuurpessimisme verheerlijkt op een echt Decadente manier.
Schrijver Dashiell Hammett was geen Decadent. Hij probeerde met zijn misdaadverhalen realistische literatuur te scheppen, waarin werd afgerekend met het elegante snobisme van de Britse thrillers. ‘Hammett gaf de moord, die een smerige zaak was, terug aan de goot, waarin hij thuishoorde’, zoals Raymond Chandler het uitdrukte, die andere, legendarisch geworden schrijver uit de hard boiled-school. Wenders zegt niet dat hij ‘de goot’ eigenlijk mooi en boeiend vindt. Hij zegt dat zijn film gaat “over het conflict tussen creativiteit en realiteit”. De film heeft niet de realiteit tot onderwerp, aldus de cineast, maar de verbeelding van een schrijver.
De schrijver duikt in de film de wereld van zijn held Sam Spade in. Hij wordt zelf private eye, maar blijft tegelijkertijd Hammett. Twee werelden lopen door elkaar heen en daarmee zijn we er nog niet. Frederic Forrest, die de auteur speelt, heeft niets van Bogart. Hij lijkt op Hammett, beantwoordt een beetje aan het signalement uit De Maltezer valk en doet duidelijk denken aan wijlen James Dean. Dat is niet toevallig. Wenders betreurde het in een interview, dat hij Dean de rol niet meer kon geven. “Ik heb pas Giant weer gezien”, zei hij. “Aan het eind, als Dean grijs is, dacht ik: hij zou ook onze Hammett kunnen zijn geweest.”
Leve de duidelijkheid, Wim! Hammett is dus een kruising tussen de schrijver, de detective, de Rebel Without a Cause Dean en de cineast heeft daar onlangs nog wat poespas over mythen en Oedipus aan toegevoegd. Wat lag het allemaal simpel in de tijd van Bogart. Gewoon zwart-wit, letterlijk en figuurlijk, en geen intellectualistische fratsen.
Conflict
Deze film gaat niet over het conflict tussen creativiteit en realiteit van Dashiell Hammett, maar van Wim Wenders. Conflicten zijn er genoeg geweest bij het maken van de film. De cineast is er in totaal zeven jaar mee bezig geweest en heeft in de tussentijd twee andere films gemaakt. Lightning Over Water behandelt het sterven van de Amerikaanse regisseur Nicholas Ray en Der Stand der Dinge toont hoe een film geproduceerd wordt. Of liever gezegd: niet geproduceerd wordt, wegens geldgebrek. Aan het eind wordt de regisseur doodgeschoten.
De conflicten rond Hammett gingen vooral over het scenario, waarvan talloze versies zijn gemaakt. Op een gegeven ogenblik bestonden er zelfs vijftien verschillende-.draaiboeken voor Hammett, geheel afgerond. Er waren de ruzies tussen Wenders en Coppola, die zich met van alles en nog wat bemoeide. Coppola regisseerde dit keer niet en daar legde hij zich maar moeilijk bij neer, om het zacht uit te drukken. Wenders is op zijn zelfstandigheid gesteld en hij had in de VS toch al veren moeten laten. De vakbonden hadden namelijk bepaald dat hij niet met zijn eigen Duitse team technici mocht werken, maar alleen met Amerikanen.
De Duitse cineast zal zich niet lekker hebben gevoeld in Hollywood. Hij had eerder in Amerika gefilmd en daar de aandacht getrokken met de thriller Der amerikanische Freund. Hij gold tevens als een fanaat van de film noir en had aanvankelijk de opdracht van Coppola in dank aanvaard. Maar naast de ruzies met de scenaristen en de producenten en de onwennigheid ten opzichte van de Amerikaanse crew waren er dieper liggende on-zekerheden bij Wenders. Hij was bang als Duitse cineast in Hollywood te mislukken en de weg van Fritz Lang in de jaren veertig en vijftig op te gaan, zoals hij een paar jaar geleden toegaf.
Hammett herinnert aan Langs expressionisme, bijvoorbeeld in scènes waarin je eerst een schaduw op de muur ziet en dan pas de persoon die erbij hoort. Frappant is Silvia Sidney in een bijrol, de actrice die in diverse Amerikaanse Lang-films een hoofdrol heeft gespeeld. Er was het slang van het milieu van de private eye, dat Wenders niet zo goed beheerste. Last but not least voelde hij zich teleurgesteld in Amerika. Zijn romantische fantasieën klopten niet met de werkelijkheid en zijn creativiteit kwam verder in het gedrang door de financiële problemen van Zoetrope Studios.
Wim Wenders heeft vóór Hammett al twee films over schrijvers gemaakt, Falsche Bewegung en Alice in den Städten. Hij is geïnteresseerd in de problematiek van creativiteit en waarneming, het scheppingsproces an sich. Hij had die problematiek beter gescheiden kunnen houden van de wereld van de hard boiled-detective en van de film noir. Hij had er althans wat meer afstand van kunnen nemen en zich zeker niet door Hollywood moeten laten opslokken.
Europese cineasten als Jean-Pierre Melville en Roman Polanski hebben eerder reconstructies van de film noir ondernomen. Maar Melville hield zich aan de tradities van de Franse policier en speelde geen spelletje met de verbeelding van een schrijver. Polanski heeft zich met Chinatown niet ondergedompeld in romantische bewondering voor de Amerikaanse cultuur en zijn film was geen kostuumfilm. Zowel de Fransman als de Pool bleven gereserveerd.
Wim Wenders is net als Fritz Lang vóór hem Duits-zwaar-op-de-hand de mist in gegaan en net als Lang op een fascinerende manier. Waar je bang voor bent gebeurt juist.