ENGELCHEN

De ellende van de Finse Iris, de hoofdpersoon uit Aki Kaurismäki’s The match factory girl, ging door merg en been. Een liefdelozer leven was nauwelijks voorstelbaar. Maar nu, zeven jaar later, is er de Duitse Ramona, bijgenaamd ‘Engelchen’. Als deze ‘Berlinerin’ de zegeningen van het verenigde Duitsland belichaamt, is er nog een lange weg te gaan.

"Kümmere dich um deinen eigenen Dreck", wordt er in een onvervalst Berlijns accent luidkeels geroepen. Vanuit haar woning in een bedompte woonkazerne, een van de meest treurige overblijfselen uit het DDR-tijdperk, slaat een jonge vrouw de zoveelste burenruzie gade. Ze ziet hoe het dochtertje nog pogingen doet de ruzie tussen haar ouders te sussen. Het mag niet baten. De alcoholnevel is alomtegenwoordig en omdat haar ouders een kwade dronk over zich hebben, wordt het kind bruut terzijde geschoven. ‘Mutti’ zakt weg in haar roes en ‘Vati’ gaat elders zijn heil zoeken.
De blikken van de jonge vrouw en het meisje kruisen elkaar. Het zal in de loop van de film nog een paar keer gebeuren. Bijvoorbeeld wanneer het meisje door haar grootmoeder bij haar straalbezopen moeder wordt weggehaald of wanneer het meisje haar nieuwe zusje in haar armen sluit. En het wordt steeds duidelijker, dit zijn momenten die het leven van de jonge vrouw spiegelen. Ooit was Ramona — door haar zusje liefkozend ‘Engelchen’ genoemd — zelf zo’n tienjarig meisje en ziedaar het resultaat. Een eenzame, overgevoelige vrouw met het voorkomen van een schoolmeisje die haar hand voor haar mond houdt als ze lacht en die al te heftige emoties letterlijk koelt door haar hoofd onder de kraan te steken. Als het regent fleurt ze op. In haar doorzichtige regenjas ziet ze er dan uit als ‘een bloem in een cellofaanverpakking’, zoals de Pool Andrzej het in gebrekkig Duits uitdrukt. Voordat ze hem toevallig op het nabijgelegen ‘Bahnhof Ostkreuz’ leerde kennen, was haar zusje Lucie haar enige contact met de buitenwereld. Samen werken de zussen aan de lopende band in een lippenstiftfabriek.

Assepoester
Als Ramona door haar mondainere zusje wordt meegeloodst naar een disco alwaar haar opnieuw een ontgoocheling wacht, wordt er gedanst op Chuck Berry’s ‘You never can tell’. Het is een nummer dat inmiddels niet meer los te koppelen is van de befaamde twist-scène uit Pulp fiction, maar gelukkig betreft het hier geen flauw citaat. Het nummer fungeert als tijdsaanduiding. Ook in Berlijn was het nu eenmaal heel ‘geil’ om de Pulp fiction-soundtrack te draaien. Engelchen speelt dus ergens midden jaren negentig, maar het is opvallend dat de uit het voormalige Oost-Berlijn afkomstige filmmaakster Helke Misselwitz met geen woord over de ‘Wende’ rept of, zoals Margaretha von Trotta onlangs nog met Das Versprechen, de tragiek van de Berlijnse Muur in herinnering roept. Door zich te concentreren op een vrouw die volledig aan haar lot wordt overgelaten en die ondanks haar totale ontreddering geluksmomenten beleeft, wordt echter wel indirect voelbaar gemaakt hoe het er voor staat in het nieuwe Berlijn.
Zijdelingse verwijzingen naar de periode voor de ‘Umbruch’ zijn er wel. Als er iets moois opbloeit tussen Ramona en de Poolse autohandelaar, die in de weekeinden naar Berlijn komt om op de zwarte markt sigaretten te verkopen, schiet hij op de kermis de ene na de andere roos voor haar. Dat hij heeft leren schieten, komt door het ‘Warschauer Pakt’, zo verklaart hij. En Assepoester knikt liefdevol naar haar Prins, niet wetende dat het geluk slechts kortstondig zal zijn en een sprookjesachtig slot niet voor haar is weggelegd.

Authentieke milieuschets
Misselwitz heeft voor haar inktzwarte drama in het hedendaagse Berlijn niet veel woorden nodig. Stilte, eenzaamheid en afzondering worden echter mooi gecontrasteerd met het luidruchtige, tumultueuze bestaan van enkele buurtbewoners en de tomeloze energie van Berlijn als wereldstad wordt gevangen in prachtig gefotografeerde, steeds weer terugkerende en haast documentair aandoende beelden van ‘Bahnhof Ostkreuz’ en omgeving. Misselwitz verdiende haar sporen als documentairemaakster en die achtergrond draagt ertoe bij dat Ramona’s ‘Werdegang’ op sommige momenten de sfeer van een authentieke milieuschets ademt.
Gesteund door enkele formidabele acteurs uit het Berlijnse theatercircuit, weten Susanne Lothar als ‘Engelchen’ en Cezary Pazura als de Pool mensen van vlees en bloed neer te zetten. Hij doet in sigaretten, zij in lippenstift. En het had nog wel zo mooi kunnen worden. Misselwitz helpt ons echter zonder pardon uit de droom en deelt met Engelchen een genadeloze klap middenin het gezicht uit. Zelden werden wanhoop en woede zo indringend in beeld gebracht.

Belinda van de Graaf