Dutch Documentary Collection: Heddy Honigmann In Focus

Heddy Honigmann is een culturele hybride die Noord-Europese nuchterheid paart aan Latijns-Amerikaans sentiment. Met muziek, dans en poëzie bespeelt ze het geheugen en laat ze ruimte voor melancholie.

Van een tolerante geest als Heddy Honigmann hoeft het niet te verbazen dat ze in tijden van anti-islamsentimenten opkomt voor Nederlandse moslima’s. In de korte opdrachtfilm En op ’n goede dag mengt ze op speelse wijze werkelijkheid en fictie. Eerst passeren in zwart-wit archiefbeelden hoofddeksels in alle soorten en maten de revue. Soldaten met statige helmen, net geklede mannen met zomerse bolhoedjes, dames met sierlijke verentooien. Vervolgens verschijnen jonge vrouwen voor de camera, getooid met kleurrijke hoofddoeken. Opgewekt vertellen ze waarom hun sluier belangrijk is voor hun identiteit.

Die documentaire-intro vormt de opmaat voor een fictief verhaal over een sexy Marokkaanse die op haar werk wordt geconfronteerd met het wettelijk verbod op het dragen van hoofddoekjes. Haar collega’s nemen het voor haar op: ze dossen zich uit in de meest uitzinnige hoofddeksels, geïnspireerd op modestijlen uit de hele wereld.

Honigmann geeft een 180 graden draai aan het heersende idee van de hoofddoek als symbool van onderdrukking. Niet de islam maar bepaalde politieke partijen beknotten moslima’s in hun vrijheid. Want deze vrouwen bedekken zich omdat ze dat zelf willen. Hun hijab, khimar of chador houdt hen niet gevangen, ze slaan er een brug mee tussen hun oorspronkelijke en hun nieuw verworven identiteit.

Outsider
Deze zienswijze mag typisch heten voor Honigmann. In Peru geboren als kind van joods-Poolse ouders en het grootste deel van haar leven woonachtig in Amsterdam, is ze zelf een culturele smeltkroes van Latijns-Amerikaans temperament en Noord-Europese nuchterheid. De eeuwige buitenstaander, zo noemde NRC-criticus Hans Beerekamp haar in een recent verschenen Portugese essaybundel over haar werk (besproken in de Filmkrant #330). Een aantal artikelen is nu verzameld in een Nederlandse vertaling ter gelegenheid van de uitgave van een zesdelige dvd-box met nagenoeg Honigmanns complete oeuvre.

Haar outsider-positie maakt dat Honigmann verder kijkt dan de dichtstbijzijnde dijk in de polder. Die verklaart misschien ook waarom haar films altijd weer worden gedreven door een gretige nieuwsgierigheid voor wat de ander beweegt. Honigmann benadert haar subjecten met een uitzonderlijke openheid en onbevangenheid. Zuigen, zagen, of bijten is niet haar tactiek. Anders dan veel collega’s gebruikt ze geen voorbereide journalistieke vragen, maar zoekt ze een medium om herinneringen op te roepen.

Hoe laat je Brazilianen hun seksuele ervaringen opnieuw beleven? Laat ze voorlezen uit de erotische gedichten van Carlos Drummond de Andrade (O amor natural). Hoe krijg je de oorlogstrauma’s van Nederlandse VN-militairen naar boven? Laat ze in hun veilige huiselijke omgeving luisteren naar de muziek die ze ook tijdens hun missies draaiden (Crazy). Hoe laat je Peruanen vertellen over hun penibele levensstandaard? Film ze in hun krakkemikkige taxi’s terwijl ze door het maanlandschap van Lima tuffen (Metaal en melancholie).

Soms blijven de poorten van hun zielen gesloten, maar veel vaker zorgt de werkwijze van Honigmann dat ze helemaal openzwaaien. De essentie van haar werk schuilt in het openbaren van de kracht van herinneringen, maar de melancholie speelt minstens zo’n belangrijke rol. Die melancholie moet Honigmann hebben aangezet tot één van haar zeldzame fictiefilms: de adaptatie van Bernlefs roman Hersenschimmen over een man die langzaam dement wordt. Honigmann richt zich op de fase waarin de man zich realiseert dat hij vergeetachtig wordt. Ook bij de kijker groeit het besef dat je zonder zinnig beeld van je verleden eigenlijk geen mens kunt zijn.

Schijnwerpers
Het gaat Honigmann niet om de objectieve werkelijkheid maar om de manier waarop die zich in onze geest aftekent. In haar pogingen onze ervaringswereld te vangen, heeft ze in de loop van de tijd steeds meer lef gekregen. Metaal en melancholie uit 1993 en El olvido uit 2008 zijn qua onderwerp vergelijkbaar: de vitaliteit die straatarme Peruanen aan de dag leggen om te overleven, waarbij het levenslied hen verlichting brengt. Maar waar de camera in Metaal en melancholie op afstand blijft, statisch en kalm registrerend, is de hand van Honigmann in El olvido veel duidelijker voelbaar.

Op emotionele momenten komt ze nu dichterbij: bijvoorbeeld als een vrouw in tranen uitbarst, terwijl ze vertelt hoe het weglopen van de vader van haar kinderen haar armoede nog uitzichtlozer heeft gemaakt. Of ze gebruikt de oude propagandatechniek van de associatieve montage door televisieregistraties van inauguraties van Peruaanse presidenten af te wisselen met beelden van dakloze kinderen. De suggestie is duidelijk: het land wordt geteisterd door corruptie, machtsmisbruik en zelfverrijking waardoor een onoverbrugbare kloof is gegroeid tussen de boven- en de onderklasse. Met zulke retorische trucs treedt Honigmann zelf in de schijnwerpers. Het lijkt op effectbejag en ondergraaft haar oprechte betrokkenheid. De intieme ontmoetingen met haar hoofdpersonen krijgen er iets onechts door. Juist van Honigmann stelt dat teleur — omdat authenticiteit één van haar sterkste handelsmerken is.

Heddy Honigmann In Focus (Dvd-box in de reeks Dutch Documentary Collection) | Distributie: Beeld en Geluid