De smaak van water

Orlow Seunkes debuutfilm De smaak van water is nog altijd de enige Gouden Leeuw-winnaar van Nederlandse bodem. Destijds binnegehaald als maatschappijkritisch en stilistisch meesterwerk, tegenwoordig niet eens verkrijgbaar op dvd of stream.

Dé Nederlandse filmgebeurtenis van 2013 lijkt zonder twijfel ‘onze’ terugkeer in Cannes. Achtendertig jaar na Jos Stellings Mariken van Nieumeghen (1974) mochten we eindelijk weer meedoen aan de officiële competitie. Het enthousiasme rond de selectie van Borgman leek het cinefiele equivalent van een behaalde WK-kwartfinale (compleet met voetbal-we): eindelijk hoorden WE weer bij de wereldklasse. Maar hoe begaan zijn we écht met het lot van onze helden? Eerdere winnaars blijken zomaar aan ons zicht te kunnen verdwijnen.

Laten we hiervoor eerst teruggaan naar 1975. Het jaar van Mariken van Nieumeghen in Cannes. Maar ook het jaar dat een jonge filmstudent cum laude afstudeert aan de Nederlandse Filmacademie, richting scenario en regie. Het lijkt het begin van de carrière van de 23-jarige Orlow Seunke, maar eigenlijk is die al in volle vaart: ten tijde van zijn afstuderen heeft hij al acht lange en korte films (Twisk, Bison Kid, etc.) op zijn naam staan waarvan sommige al aangekocht voor televisie. Niet alleen in Nederland, ook in Finland, Zweden en Denemarken. Tekenend voor zijn filmdrang: op zijn 21ste reist hij af naar het ijzige Finland om met 13.000 bij elkaar gesprokkelde guldens en zijn vader in de hoofdrol de korte film Jaakko Mortalla (1974) op te nemen. De al gevestigde Frans Weisz is onder de indruk en biedt Seunke, hoewel er uiteindelijk nooit gebruik van wordt gemaakt, een baan aan als regieassistent bij zijn volgende film.

Naar Venetië
Klinkt dit al als een sprookje? Seunkes succesverhaal neemt pas echt een grote wending in het begin van de jaren tachtig. Na zes jaar schrijven en schaven begint hij in november 1981 met de opnames van zijn eerste lange speelfilm De smaak van water. Wat ooit is begonnen als "iets rond het thema machteloosheid", krijgt in nauwe samenwerking met mede-scenarist Dirk Ayelt Kooiman en acteur Gerard Thoolen vaste vorm. Geïnspireerd op onder meer Kafka, via de Orson Welles-verfilming van Het proces (1962) en Akira Kurosawas Ikiru (1952), is De smaak van water een regelrechte aanklacht tegen de bureaucratie. Een wereld van donkere kamertjes waarin ambtenaren als een op hol geslagen speeldoosje alsmaar hetzelfde riedeltje afdraaien. Te midden van deze setting stuit de afgevlakte ambtenaar Hes (gespeeld door Thoolen) in het huis van een overleden echtpaar op een mensenschuw meisje (Dorijn Curvers) dat zich verstopt in de kast. Het is een film met de cirkelwerking van een Escher-schilderij: je kan proberen te ontsnappen aan het ‘systeem’, maar vergeet tijdens al je inspanningen niet dat je in een rondje rent.

IFFR-oprichter en directeur Hubert Bals krijgt de film in 1982 als eerste te zien. Hij is enthousiast en werpt zich op als bemiddelaar. De smaak van water komt nog voor de Nederlandse release terecht in de competitie van Venetië. Al een eer op zich, maar prompt wint Seunke daar de UNICEF-Prijs. De dag daarna onverwacht gevolgd door een Gouden Leeuw (voor beste debuut), een eer die nog geen enkele Nederlandse film te beurt is gevallen. Twee weken later opent de film de toenmalige Nederlandse Filmdagen in Utrecht en gaat hij in roulatie. De pers is unaniem enthousiast. Seunke wordt geroemd om zijn eigenheid, vernieuwing en internationale allure.

Onzichtbare dertiger
Terug naar 2013. Inmiddels is De smaak van water een dertiger. De herinnering eraan lijkt gereduceerd tot ‘die film met het meisje in de kast’ en een relletje om de rechten (want hoewel aanvankelijk onvermeld op de titelrol, deels gebaseerd op György Konráds debuut De bezoeker uit 1968). En dat terwijl de film anno nu, met dank aan Seunke’s verregaand doorgevoerde abstracties, inhoudelijk niks aan kracht heeft ingeboet. Sterker nog, met zijn vervreemdende sfeer, grimmige locaties en naamloze instanties is De smaak van water een tijdloze parabel. Nu minstens zo actueel als bij uitbreng, wie heeft er in tijden van crisis immers niet met (frustrerende) instanties te maken? Maar hoe goed De smaak van water ook bij deze tijdgeest past, er is een nogal cruciaal probleem: de ooit zo bejubelde film is verdwenen uit het publiek toegankelijke domein.

De onzichtbaarheid roept een naargeestige vraag op: in hoeverre leeft een film nog als hij niet gezien kan worden? Een film zonder de ogen van een publiek lijkt verdoemd te verworden tot een anekdote uit het verleden. De Nederlandse film mag dan wel een thuishaven hebben in de archieven van EYE, ook dit garandeert geen eeuwig, zichtbaar leven. Leontien Bout, juridisch medewerker van EYE: "Wij krijgen automatisch kopieën van elke film waar ooit subsidie voor is verstrekt door het Nederlands Filmfonds. Bovendien kunnen op eigen initiatief gemaakte producties persoonlijk worden aangeleverd. Dit betekent echter niet dat iedereen deze films kan opvragen. Mits gedigitaliseerd (wat met Seunkes films het geval is) kan een film enkel voor onderzoek bekeken worden. Voor anderen is de film inderdaad tijdelijk onzichtbaar."

De Nederlandse film in de kast
Op Ximon.nl, het video-on-demand-initiatief dat ernaar streeft het gehele Nederlandse filmaanbod direct toegankelijk te maken, ontbreekt de titel. En ook bij Beeld en Geluid in Hilversum, waar ooit op televisie uitgezonden Nederlandse speelfilms in het archief zijn opgenomen, schittert de film door afwezigheid. Het is verleidelijk de oorzaak te overpeinzen. Bout: "Wat je veel ziet bij Nederlandse films is dat er voor de productie bv’tjes worden opgericht die vervolgens worden opgeheven of die de rechten doorverkopen. Dit bemoeilijkt de traceerbaarheid van rechthebbenden." Jan Musch, samen met Tijs Tinbergen en Seunke producenten van De smaak van water, vertelt dat hun productiemaatschappij MAYA in 1985 is opgeheven. Tinbergen en hij wilden de documentairekant op terwijl Seunke door wilde met lange speelfilms. De rechten liggen echter nog gewoon bij het drietal. De onzichtbaarheid van de film kan Musch niet verklaren. Seunke spreekt hij nog sporadisch, die woont en werkt tegenwoordig in Jakarta.

Precies daar moet een deel van het antwoord dan ook vandaan komen. In een reactie laat Seunke weten het plan te hebben voor een dvd-box met al zijn werk. Zelf geproduceerde films houdt hij daarom weg van bijvoorbeeld Ximon.nl. Op de vraag of hij de onzichtbaarheid van zijn film(s) betreurt, antwoordt hij niet meer actief te zijn in Nederland. Het is ver weg, voor zijn gevoel. "Dat zal er ook mee te maken hebben. Hopelijk heb ik snel tijd voor de box, dan zijn mijn films weer zichtbaar voor iedereen."

Het is iets om naar uit te kijken. Tegelijkertijd, de film zelf blijft wachtend in de transitzone. De laatste bioscoopvertoning was in 2010 tijdens het Nederlands Filmfestival, de laatste tv-uitzending in 2001.

Wie zich tot de gelukkigen mag rekenen die De smaak van water heeft gezien, zal zich ongetwijfeld Dorijn Curvers oogopslag herinneren. De eerste blik die het verwaarloosde en verweesde meisje uit de kast werpt. Haar met vegen besmeurde gezicht nog half verstoppend. Laat die ene aftastende blik een symbool zijn voor alle Nederlandse films die nog sporadisch de buitenwereld in komen. Films die nieuwe generaties nu te gemakkelijk over het hoofd kunnen zien. De kast zit op slot zonder te weten wat er eigenlijk in zit.

Dit artikel werd geschreven in het kader van de Workshop Filmkritiek 2013.