Casting JonBenet

In 2016 riep de Oxford Dictionary ‘post-truth’ uit tot woord van het jaar: een beschrijving van de situatie waarin “objectieve feiten minder van invloed zijn op de vorming van de publieke opinie dan een beroep op emotie en persoonlijke overtuigingen”. Een definitie die opvallend veel gemeen heeft met de vorm van de Netflix-documentaire Casting JonBenet.

In de nacht van 25 op 26 december 1996 werd het zesjarige schoonheidskoninginnetje JonBenet Ramsey vermoord. Gewurgd en met een ingeslagen schedel werd ze teruggevonden in de kelder van haar ouderlijk huis. Nog altijd is de moord onopgelost. Maar daar gaat het Kitty Green in haar documentaire Casting JonBenet niet om.

Net als in haar korte film The Face of Ukraine: Casting Oksana Baiul (2015) zet Green een casting op voor de rollen van de (mogelijke) hoofdrolspelers in dit drama, waaronder de vader, de moeder, de broer en uiteraard JonBenet zelf. Dit doet ze in Boulder, de plek waar deze gruwelijke misdaad zich afspeelde. Hierdoor hebben (of voelen) de mensen die op de casting afkomen stuk voor stuk een persoonlijke band met de moord op JonBenet.

Al snel wordt duidelijk dat Green wil onderzoeken hoe persoonlijke waarheden gevormd worden bij de afwezigheid van feiten. Tijdens de castings en de door de gecaste acteurs nagespeelde scènes, die het overgrote deel van de film beslaan, ontspint zich een caleidoscopische verzameling aan persoonlijke interpretaties van deze zaak, altijd sterk beïnvloed door de achtergronden van de acteurs zelf.

Voor sommige kijkers zal Casting JonBenet slechts ten dele aanvoelen als een documentaire. Zij zijn dan in goed gezelschap: jarenlang sloot de Academy voor haar Oscar-uitreikingen stelselmatig documentaires uit die afwijkend waren in vorm. Maar de afgelopen jaren is er een ommezwaai gaande. Steeds vaker worden films die het aandurven om de constructie van de film en het filmmaken niet te verbergen breed gevierd.

Opvallend is dat binnen deze documentaires de enscenering van al dan niet waargebeurde feiten steeds vaker een rol speelt. Zo verbeelden in Alma Har’els poëtische Bombay Beach de door de hoofdpersonages zelf uitgevoerde dansen hun problemen en potentiële bevrijding; worden in Sarah Polley’s Stories We Tell (2012) echte en nagespeelde familievideo’s door elkaar gebruikt om de constructie van ervaringen en herinneringen te benadrukken; en liet Joshua Oppenheimer in The Act of Killing (2012) beulen die schuldig waren aan de anti-communistische zuiveringen in het Indonesië van de jaren zestig tot nieuwe inzichten komen door henzelf hun gruwelijke daden te laten naspelen.

Zoals de Amerikaanse filmcriticus en -theoreticus Bill Nichols schreef: nieuwe vormen van representatie komen op, omdat ze meer in overeenstemming zijn met de huidige staat van de maatschappij. Wellicht is de vorm van documentaire waar Casting JonBenet een voorbeeld van is zo in opkomst, omdat de filmgeletterdheid van het publiek steeds verder groeit. Wat vroeger mogelijk te verwarrend zou zijn geweest om tot interessante interpretatie te leiden, schept nu mogelijkheden voor filmmakers om hun publiek op subtiele wijze een eigen mening te laten vormen. Een meer realistische aanpak is wellicht steeds minder relevant in een almaar verder digitaliserende wereld, waarin de groeiende mediageletterdheid ervoor zorgt dat men zich bewust is van de maakbaarheid van beelden, en daarmee van hun potentieel beperkte objectiviteit.

Hier komt ‘post-truth’ om de hoek kijken. Want doet die definitie – “een situatie waarin objectieve feiten minder van invloed zijn op de vorming van de publieke opinie dan een beroep op emotie en persoonlijke overtuigingen” – u niet ergens aan denken? Inderdaad, het hier besproken type documentaire. Daarmee lijken dit soort films, die een veel langere geschiedenis hebben dan hier kan worden vermeld, nu plotseling bij uitstek een teken des tijds.

De moord die het uitgangspunt van Casting JonBenet vormde mag dan meer dan twintig jaar geleden hebben plaatsgevonden, de prachtige slotscène van de film die alle eerder door de acteurs besproken theorieën verenigt, onderstreept dat deze film bij uitstek een product is van deze post-truth-tijden. En daarmee legt hij de vinger op de zere plek. Want zijn we inderdaad beland in een wereld waar alternative facts een acceptabele realiteit zijn geworden?

We kunnen niet voor de filmmakers spreken, maar we kunnen als kijkers wel een pact sluiten. Laat films zoals Casting JonBenet een lichtend voorbeeld zijn, niet om de feiten te negeren, maar om ons te leren dat er voorbij alle beelden, voorbij alle verhalen, wel degelijk een menselijke waarheid ligt. Laat ze ons leren dat beelden op zichzelf nooit de waarheid zijn, dat mensen hun eigen verhalen construeren. Die mediageletterdheid en dat geloof in complexe waarheden zullen we de komende jaren hard nodig hebben.