Raoul Peck over I Am Not Your Negro

James Baldwin en Karl Marx hebben meer met elkaar te maken dan je denkt, vertelde Raoul Peck op het Filmfestival Berlijn, waar zijn documentaire over de een, en zijn speelfilm over de ander tegelijkertijd te zien waren.

"Ik las Baldwin voor het eerst toen ik een jaar of zeventien was, en op het punt stond naar de universiteit te gaan, en hij veranderde mijn leven." Aan het woord is Raoul Peck (1953) op het Filmfestival Berlijn waar twee van zijn films hun Europese première beleven: het voor een Oscar genomineerde I Am Not Your Negro en The Young Karl Marx. Ze gaan over twee van zijn jeugdhelden: de Amerikaanse schrijver James Baldwin, en de Duitse filosoof en econoom Karl Marx.

Peck bracht zijn jeugd door in Haïti en Congo, en studeerde in New York en Berlijn, waar hij vanaf halverwege de jaren tachtig van de vorige eeuw zijn eerste films begon te maken. Zijn internationale doorbraak kwam met Lumumba (2000) over de eerste minister-president van Congo, na de onafhankelijkheid van België, voordat de militaire dictator Joseph Mumbutu in 1965 de macht overnam. De Filmkrant schoof in Berlijn aan bij een groepsinterview, waarin Peck zonder veel acht te slaan op vragen en discussieonderwerpen, zijn verhaal vertelde.

"Er waren behalve James Baldwin niet veel schrijvers die je als jonge zwarte man kon lezen om je plek in de maatschappij te begrijpen. Ik had niet zoveel met het Hollywood-narratief, want ik zag mijn eigen verhaal nooit gerepresenteerd in films. Toen ik naar Berlijn kwam om te studeren las ik Marx. Je kon destijds met niemand een serieus gesprek voeren zonder je tot hem te verhouden. Baldwin en Marx hebben mijn blik op de wereld voorgoed veranderd, op een heel open en niet-dogmatische manier."

"Beide films reflecteren daarop. We leven in verwarrende tijdens. Er is geen discours meer, geen ideologie, geen wetenschap, alles wat we hebben zijn meningen — en niemand weet meer hoe die op waarde te schatten. Ook de rol van de journalistiek is geërodeerd. We hebben te veel meningen, of te weinig. Maar er is geen quick fix."

Is dat niet waar Baldwin over klaagt, dat de veranderingen te langzaam gaan? "Dat zijn twee verschillende soorten verandering. Geschiedenis heeft tijd nodig. Totdat alle onderdelen op hun plaats vallen, kan er niets veranderen. Waar Baldwin het over heeft is dat er níets is veranderd. Het is niet eens te langzaam. In de kern is de maatschappij nog steeds hetzelfde: racistisch en kapitalistisch. Dat is een machtig systeem. Het salaris wat je verdient bepaalt nog steeds je plek in de maatschappij. Wat Baldwin zegt is dat we nog steeds in een wereld leven vol vooroordelen, waarin een witte minderheid niet naar de rest van de mensheid kijkt. De VS en Europa zijn feitelijk een minderheid, maar ‘bezitten’ de wereld, zijn het machtigste imperium. Maar grote rijken storten in, dat heeft de geschiedenis bewezen. Wat Baldwin zegt is: kijk naar jezelf, kijk naar de wereld, we zitten er samen in."

Baldwin zegt: ik kan het me niet veroorloven om pessimist te zijn… "Wat heb je eraan om een pessimist te zijn? Wat doet een pessimist, behalve klagen? Dan kun je net zo goed zelfmoord plegen. Als je wilt leven heb je geen keuze: dan moet je overleven, strijden, een oplossing vinden. Verwacht geen oplossingen van de mensen die de macht in handen hebben: die zien vaak niet eens dat er een probleem is, want zij hebben het goed. Baldwin houdt je een spiegel voor. Hij laat je zien dat je deel bent van het probleem, dat het niet iets buiten jou is. Hij laat zien dat je een moreel monster bent. Want er bestaat geen onschuld. De ongelijkheid in de wereld bestaat ook uit jouw naam. Je comfort, de auto, je huis, het heeft allemaal een prijs. Je kunt niet zeggen: ik heb mijn hele leven gewerkt, dus ik heb er recht op. Kapitalisme genereert rijkdom voor een minderheid, en armoede voor de meerderheid. Dat zijn communicerende vaten."

Wat is daarin uw rol als filmmaker, kunt u dingen veranderen? "Ik ben geen activist – althans ik weiger dat epitheton. Dat zou betekenen dat anderen Scary Movie 1, 2 en 3 kunnen maken, omdat Raoul Peck het wel oplost. We zijn allemaal burgers; als je in een democratie wilt leven ben je allemaal aansprakelijk. Je kunt niet zeggen: ‘Maar ik ben geboren om mensen aan het lachen te maken’. Dat ontslaat je niet van je verantwoordelijkheid. Mensen die zeggen dat ze niet aan politiek doen, doen juist een politieke uitspraak. Want je sust mensen in slaap. En je geeft ermee aan dat je tevreden bent met de status quo. Maar de meerderheid van de wereld is niet tevreden met die status quo van armoede en oorlog. Dus ik draai de vraag om. Het gaat niet om mij, om de dingen die ik doe. Het gaat om al die anderen die niets doen. En dat wil niet zeggen: op de bank zitten en tweeten over wat je op televisie zit. Om iets te veranderen moet je ophouden een passieve consument te zijn. Baldwin zei al dat de entertainmentindustrie een narcoticum was. En dat was nog voor de komst van reality-tv en sociale media."

Maar u maakt ook deel uit van het systeem. "Ik gebruik het systeem. Ik sluit geen compromissen. Op het moment dat ik niet meer op mijn eigen voorwaarden een film kan maken, dan maak ik hem ergens anders. Zwarte filmmakers, vrouwelijke filmmakers, lgbt-regisseurs: we weten dat we een pistool met zes kogels hebben gekregen, dat is niet veel, dus elk schot moet raak zijn. Je kunt het je niet permitteren om te missen.
"Ik geloof wel degelijk dat films je kunnen veranderen. Films kunnen je verhalen vertellen die je nog niet kent, je iets laten voelen wat je nog nooit gevoeld hebt. Momenteel hebben we zoveel schermen om ons heen dat mijn taak als kunstenaar niet is om me terug te trekken in een niche, maar om een zo groot mogelijk publiek op te zoeken, zonder concessies te doen aan de inhoud. Er zijn zoveel verhalen die nog niet verteld zijn. Het heeft me tien jaar gekost om een film over Marx te maken. Het is de eerste speelfilm die er over hem gemaakt is. Hoe komt dat? Dat is een vraag waar je je eens het hoofd over zou moeten breken."