Menno de Nooijer over Exit

Na tal van korte films vonden Paul en Menno de Nooijer het tijd voor de speelfilm Exit. Een film die wederom veel uiteenlopende reacties zal opwekken.

Vader Paul (1943) en zoon Menno (1967) de Nooijer trekken zich niets aan van stromingen, trends en genres. Ze maken wat ze mooi vinden. En daarmee trekken ze meer aandacht in het buitenland dan in eigen land. Wellicht brengt hun film Exit daar verandering in, maar buitenbeentjes van de Nederlandse film zullen ze wel blijven.

Een beetje zenuwachtig is Menno de Nooijer wel aan het begin van het gesprek. Volgende week beleeft Exit (ook wel Exi+) zijn wereldpremière tijdens het Nederlands Film Festival. “Mijn vader en ik hebben nog nooit zo slecht geslapen als de afgelopen dagen. Nu gaan mensen de film bekijken en dan hebben ze na die anderhalf uur die de film duurt een mening over iets waaraan wij een paar jaar intensief hebben gewerkt. En we kunnen er niets meer aan doen.”

Na Menno’s studies beeldende kunst in Tilburg en film/fotografie in Amerika ontstond al snel een samenwerking met zijn vader. “Ik was zeer geïnteresseerd in animatie en dat paste wonderwel in de films die mijn vader maakte.” Deze kruisbestuiving leidde ertoe dat vader en zoon De Nooijer nu al een kleine tien jaar zeer regelmatig korte films produceren. Inmiddels hebben ze een indrukwekkend oeuvre van tientallen films op hun naam staan, in lengte variërend van twintig seconden tot een half uur, waarmee ze vooral in het buitenland veel succes oogsten.

Het uiterlijk van hun enigszins experimentele films laat zien dat beiden nog steeds actief zijn in de fotografie. De composities zijn zeer verzorgd en de decors zijn met oog voor detail aangekleed. Veel stills uit hun films zouden niet misstaan als autonoom fotografisch kunstwerk. Daarnaast worden allerlei technieken uit de animatiefilm ingezet om iets bij de kijker teweeg te brengen. De Nooijer-films zijn herkenbaar aan de missende frames, de schokkerige bewegingen en de geanimeerde objecten, mensen en foto’s in kunstige decors. De eigen en zeer expressieve stijl leverde ze vele opdrachten op, waarvan de leaders en bumpers voor MTV Non-Stop de bekendste zijn.

Alleen maar esthetiek
Nu is er dan Exit, de eerste lange speelfilm van vader en zoon De Nooijer. “Het idee voor een lange film is al zo’n jaar of vijf geleden ontstaan. We wilden ons nu eens richten op het vertellen van een verhaal en hiervoor leent de lange film zich beter dan de korte.”

Exit vertelt het verhaal van Theo, een vijftigjarige fotograaf (gespeeld door Paul) die terugkijkt naar het moment waarop hij als jonge fotograaf (gespeeld door Menno) een belangrijke tentoonstelling voorbereidt. Tijdens deze voorbereiding krijgt hij de opdracht om een videoclip voor een bekende Amerikaanse popartiest (Barry Hay) te maken. Het lijkt de oplossing voor zijn erbarmelijke financiële positie en zijn relatieproblemen met Lisa (Ricky Koole). Een onverwerkt jeugdtrauma gooit echter roet in het eten.

“We wilden het verhaal over fotograaf Theo niet op de traditionele manier vertellen, zoals we gewend zijn van de Hollywood-films. We wilden een film maken die je als kijker over je heen moet laten komen.” Om dit te bereiken grepen ze regelmatig terug naar hun oudere korte films. Verschillende technieken en beelden komen soms letterlijk terug in Exit. “Onze korte films zien we min of meer als schetsen voor deze lange film. De korte films hebben we altijd gemaakt met het idee om ze een keer samen te voegen in een groot geheel.”

“Voordat we aan Exit begonnen zeiden we tegen elkaar dat we deze keer zouden proberen van onze stijl af te wijken. We krijgen namelijk altijd bepaalde kritieken. Een daarvan is dat het altijd zoveel vormgeving is, alleen maar esthetiek. Een ander is het gekleurde licht en nog een ander is de groothoeklens. De eerste twee weken van de opnames zijn we daarvan afgeweken, maar dat beviel ons niet en we zijn er toch weer naar teruggekeerd. Onze stijl past ook goed bij deze film. De vervreemding die de kijker voelt, is de vervreemding die het verleden bij Theo veroorzaakt. Uiteindelijk speelt alles zich af in het hoofd van de oudere Theo. Het is zijn wereld en wij mochten hem vormgeven. Daarbij dachten we, het is zo uniek dat we deze film kunnen maken, dus we moeten hem ook precies zo maken als wij willen en daar hoort ook het uiterlijk bij.”

Minder fijnzinnig lied
Een Hollywood-film is het dan ook zeker niet geworden. De film is een aaneenschakeling van gebeurtenissen, vreemde beelden en symbolen. In eerste instantie verwarrend, maar naarmate de film vordert vallen de gebeurtenissen meer en meer op hun plaats. De manier van vertellen brengt een sterke gelaagdheid aan: er is meer dan het — tamelijk simpele — verhaal van Theo, een fotograaf die ontdekt dat een gebeurtenis uit het verleden zijn hele leven en kunst heeft beïnvloed. Door de verschillende vertakkingen, thema’s, prikkelende beelden en vervreemdende filmeffecten kan de kijker de film niet passief consumeren. Het vertellen van een verhaal mag dan het uitgangspunt geweest zijn, het is vooral datgene wat rondom dat verhaal gebeurt dat de film interessant maakt.

Die elementen liggen dan ook het dichtst bij de De Nooijers zelf. Zo is de hoofdpersoon een kunstenaar die voor het dilemma komt te staan of hij zijn kunst moet opofferen aan de commercie. De De Nooijers maken zowel vrije films als opdrachtfilms en kennen dit dilemma door en door. Uit hun keuze van onderwerpen en opdrachtfilms blijkt een groot sociaal engagement. Ze maakten bijvoorbeeld Stop Action Faces (1993), een film over AIDS, en The Greenhouse Effect (1992), een videoclip waarin het milieu centraal staat. Projecten waarvoor je als kunstenaar sterk in je schoenen moet staan. Niet voor niets merkt de Amerikaanse opdrachtgever in Exit op dat milieu echt helemaal uit is en niet verkoopt. Waarna hij het oorspronkelijke liedje snel vervangt door een minder fijnzinnig lied.

Menno de Nooijer: “Op een gegeven moment zijn dat soort teksten letterlijk tegen ons gezegd. Bijvoorbeeld dat er meer vrouwen met grote borsten in de clip moesten.” Een ervaring die direct is verwerkt in Exit in een van de spannendste scènes van de film. Theo presenteert zijn ideeën voor de videoclip en de Amerikaanse opdrachtgever eist meer seks. Tot drie keer toe volgt een nieuwe versie van de clip, waarin de dosis seks steeds wordt verhoogd. Als kijker voel je je steeds meer een voyeur worden. Dergelijke scènes zijn niet ongebruikelijk in het werk van de De Nooijers. In diverse korte films onderzoeken ze de werking van het medium film.

De relatie tussen seks en kunst is een van de belangrijkste thema’s van de film. Wanneer verandert kunst in porno en is dat dan eigenlijk wel erg? “In Exit onderzoeken we een aantal uitersten, kunst en kitsch, erotiek en de dood en jong en oud. Eigenlijk is het gek dat Theo niet wil dat er vrouwen met grote borsten in zijn clip komen, want hij maakt wel foto’s van naakte vrouwen. We proberen eigenlijk te onderzoeken of er wel zoveel verschil is tussen bekende schilderijen als ‘De Venus’ van Botticelli en een videoclip.”

Aan het einde van de film komt de oudere Theo achter zijn werkelijke inspiratie. “Hij dacht dat hij kunst maakte met als thema erotiek, maar uiteindelijk blijkt dat alles is ingegeven door het beeld van zijn zusje die verleidelijk, maar dood, op een berg vissen lag. Tegenpolen, als bijvoorbeeld erotiek en dood, liggen soms dichter bij elkaar dan je denkt. Onze editor, Susana Rossberg [Toto le héros, 1991; AR], had eerst nogal wat moeite met al het vrouwelijk bloot, maar ze begreep al snel dat wij juist daar onze vraagtekens bij zetten. De scène waarin Lisa haar eigen beeld kapotslaat, heeft haar overtuigd om wel mee te doen. Het maakt duidelijk dat de film ook over Lisa gaat. Lisa maakt zichzelf kapot door zo aan Theo te hangen.”

Negatieve pers
Paul en Menno de Nooijer wonen en werken in Zeeland. Het lijkt een metafoor voor hun positie in filmland Nederland. Ze staan er een beetje buiten, want ze zijn moeilijk in te delen in een genre of stroming. “Pure animatiefilmmakers zijn we niet. Anderen hebben ons daarbij ingedeeld en ons werk wordt veel vertoond op animatiefestivals. Wij maken wat wij zouden willen zien. En veelal komt het erop neer dat we animatie gebruiken omdat er zoveel mee mogelijk is.”

De Nooijer erkent dat de Nederlandse vertoningssituatie verre van ideaal is. “Maar volgens ons is Exit een film met adem. Een beetje een tijdloze film, juist omdat hij anders is dan de meeste films. Daardoor is hij natuurlijk moeilijk te plaatsen, zeker bij de publieke omroep. Dat is jammer. Ik denk dat de tv haar eigen graf graaft. Kwaliteit krijgt nauwelijks een kans. Daar staat natuurlijk wel tegenover dat wij in een land als Amerika waarschijnlijk nooit geld hadden gekregen van een omroep. De film is ook met een flink bedrag door het Filmfonds gesubsidieerd, wat aanvankelijk de nodige druk met zich meebracht. Gelukkig ging dat gevoel tijdens het filmen weg, want we weten zeker dat deze film veel toegankelijker is dan onze korte films meestal zijn.”

“Natuurlijk zal het niet zo zijn dat iedereen het een goede film vindt, maar dat zijn we gewend. Of men vindt het goed of men vindt het verschrikkelijk, een tussenweg is er niet. We hebben dat al gemerkt tijdens de voorbereidingen. Echt verbazend, we kregen brieven van acteurs, bekende Nederlanders – nee, namen noem ik niet – die schreven dat ze hoopten dat de film een flop zou worden. We vroegen alleen maar of ze interesse in een rol hadden. Nou ja, zulke brieven werken wel motiverend. Het is jammer dat de pers Nederlandse films zo vaak negatief beoordeelt. Het zal wel in onze volksaard liggen. Alleen bij voetbal zijn we nationalistisch. Wij hebben met onze films meer succes in het buitenland. Pas geleden verzorgde ik een workshop tijdens een festival in Oslo, waar een retrospectief van ons werd vertoond. Die workshop werd gecoverd door vier televisieploegen. Dat is hier ondenkbaar.”

Exit is de openingsfilm van het Filmfestival Zeeland, op 2 oktober 1997 in Vlissingen.