Paul en Menno de Nooijer

Hun vier meest recente films staan in het teken van afscheid nemen. De prostaatkanker van Paul de Nooijer is aanleiding terug te blikken op het omvangrijke oeuvre dat hij opbouwde met zoon Menno, in samenwerking met Françoise de Nooijer.

“Veel stills uit hun films zouden niet misstaan als autonoom fotografisch kunstwerk”, schreef Arnoud Rijken in oktober 1997 in de Filmkrant. Rijken had het over filmmakers/kunstenaars Paul en Menno de Nooijer, geboren in respectievelijk 1943 en 1967. Vijfentwintig jaar later is het zover. Op 4 oktober 2022 vindt in Eye Filmmuseum de presentatie plaats van twee kloeke boeken, waarin het oeuvre van vader en zoon wordt samengebald in filmbeelden en foto’s.

Is Heaven Blue? bevat 3.500 afdrukken uit 101 films. Paul en Menno werkten eind jaren tachtig voor het eerst samen als makers, daarvoor trad Menno al als acteur op in de licht experimentele films van zijn vader. Het 644 bladzijden tellende boek bevat ook afbeeldingen uit de solofilms die Menno maakte tijdens zijn studie aan de kunstacademie van Tilburg en aan de Cranbrook Academy of Art in Amerika.

In Is Heaven Red? (645 pagina’s) is hun fotografische werk te vinden. In zijn artikel over de De Nooijers, gemaakt naar aanleiding van hun speelfilm Exit (1997), noemt Rijken niet de naam van Françoise de Nooijer (1944), de echtgenote van Paul. En dat terwijl haar rol van onschatbare waarde is. Als acteur of model in de films en foto’s, als producent en als manusje van alles. Door haar naam uitdrukkelijk te vermelden op het film- en fotoboek als derde maker wordt de geschiedenis eindelijk recht gedaan – mede dankzij de veranderende tijdgeest, waarin meer aandacht is voor vrouwelijke kunstenaars van wie de inbreng bewust of onbewust werd gemarginaliseerd.

De klok tikt
Naast de boekpresentatie vindt op 4 oktober ook de door corona uitgestelde Nederlandse première plaats van de vier meest recente films van Paul en Menno de Nooijer. De laatste heeft eveneens als titel Is Heaven Blue?. Deze films staan in het teken van afscheid en aftakeling, van de naderende dood en het terugblikken op een omvangrijk oeuvre. Aanleiding voor deze weemoedige reflecties is het feit dat bij Paul de Nooijer rond 2012 prostaatkanker is gediagnosticeerd. Sindsdien tikt de klok, zoals ook in het in 2021 afgeronde Is Heaven Blue? te horen is. Daarin gaat ook een wekker af: het uur U is aangebroken.

De 19 minuten durende film is gemaakt in de karakteristieke stijl van Paul en Menno, met gestileerde beelden die veelal in stop-motion tot leven komen. De besmeurde kostuums dragende personages zijn meestal wit geschminkt en kijken recht in de camera. De film is opgenomen in een ruimte die dient als een black box waarin alles mogelijk is. Het is hun eigen studio in Zeeland, waarvan vrijwel altijd het plafond en de deuren in beeld blijven, een ruimte waarin naar hartenlust gespeeld kan worden met perspectief, tijd, werkelijkheid en verbeelding. In Is Heaven Blue? kan die ruimte bijvoorbeeld opeens transformeren tot zwembad of rood gekleurde hemel met vijf deuren die eerst op een kiertje staan, maar steeds meer opengaan voor Paul de Nooijer.

De film bevat fragmenten uit hun eerdere werk, van de eerste bewegingsstudie First Animation (1970), waarin Menno als jongetje te zien is samen met Françoise, tot Red Doors uit 2021 (de vijf deuren naar de hemel). Hoewel Is Heaven Blue? ook een slapstickachtig moment bevat – een terugkerend element in hun werk – van een stoelendans op funky muziek, is het uiteindelijk een melancholiek stemmende, ontroerende film. Vader Paul eindigt als levensgrote foto die door zoon Menno in een hutkoffer wordt gestopt: hij wordt een herinnering in een koffer. Daarmee is de cirkel rond, want in het begin van de film worden uit diezelfde koffer oude foto’s gehaald, waaronder de trouwfoto van Paul en Françoise. Het beeld van Menno die het ontzielde lichaam van Paul vasthoudt verwijst naar beroemde piëta’s uit de kunstgeschiedenis. Middels een titel halverwege de film vat de familie De Nooijer hun eigen oeuvre samen:

“Time has kept us busy for over 50 years
The young grow old, the healthy sick
This film is a farewell
A farewell to a coexistence marked by
Photography and film”

In zijn boeiende inleiding van het boek Is Heaven Blue? gaat filmmaker en auteur Peter Delpeut verder in op het thema tijd: “In de filmwereld van de De Nooijers zit de tijd hen altijd op de hielen. Of zoals Jean Cocteau dat ooit onvergetelijk formuleerde: ‘Film is de dood aan het werk.’ In weinig filmoeuvres is dit zo voelbaar, zo zichtbaar gemaakt. Het filmwerk van de De Nooijers is een aanhoudende poging het onherroepelijke van de tijd te bezweren. Het is de vraag of dat mogelijk is, maar het verlangen ernaar is hun belangrijkste drijfveer. De tijd bedotten heeft hen vijftig jaar beziggehouden – ook nu nog, nu de tijd het leven van Paul en Françoise aan het inhalen is.”

Terug in de tijd
Op 4 oktober zijn een paar door Delpeut geselecteerde, oudere films van Paul de Nooijer te zien, waaronder de klassieker Transformation by Holding Time (1976). Daar zijn twee versies van; de versie die in Eye Filmmuseum wordt vertoond, betreft die waarin Françoise figureert – de vertoning is zo een mooie hommage aan haar cruciale rol voor en achter de schermen. We zien een naakte en uiteraard wit bepoederde Françoise op een bank poseren voor haar man. Paul neemt op gezette tijden een polaroidfoto van haar, die hij op een glasplaat plakt tussen de camera en hemzelf. Met elke polaroid die hij toevoegt, verdwijnen zowel de poserende Françoise als het filmbeeld achter een rij foto’s die tezamen een gefragmenteerd beeld van Françoise vormen. Film wordt geënsceneerde fotografie, heden wordt gestold verleden en de voortschrijdende tijd wordt, voor eventjes, een halt toegeroepen.

Paul de Nooijer werkt graag met polaroidfoto’s. Delpeut citeert uit een interview dat hij gaf aan Andrea Voigt – die de inleiding verzorgt in het boek Is Heaven Red?: “Ik vind polaroids zo intrigerend omdat je, als het beeld zich ontwikkelt, even naar het verleden kijkt. Terwijl je de foto ziet verschijnen, kijk je terug in de tijd.”

Dat verleden keert op meerdere manieren terug in de autobiografische film Is Heaven Blue?. Die is opgedragen aan Job de Nooijer, over wie het aangrijpende Losing One’s Child (2021) gaat. Na zijn geboorte (in 1965) leefde Job slechts twee uur: “He entered our world shortly, but has never left us since.” In Losing One’s Child zien we een naakte Françoise in een beslagkom roeren, een verwijzing naar How To Make a New York Cake (1978). Deze korte film, waarin Menno ook figureert, is ook te zien op 4 oktober. Een andere korte film die dan vertoond wordt is het droogkomische Bye Bye (2021), opgenomen in de boomgaard van de familie De Nooijer, die met drie generaties samenwoont in een grote boerderij in Zeeland.

In Bye Bye (2021) zien we twee mannen in bevlekte pakken en drie vrouwen in jurk – traditiegetrouw geheel wit geschminkt – in de paradijselijke boomgaard. Ze roepen constant “Bye!” tegen een man in een te groot pak met een ouderwetse fiets aan zijn hand. Het lukt deze man, in wie Paul de Nooijer te herkennen is, niet op zijn fiets te stappen en weg te rijden. De camera pant heen en weer tussen het “Bye” roepende en zwaaiende gezelschap en de man die vergeefs poogt op zijn fiets te klimmen. Uiteindelijk zakt hij hijgend onderuit tegen een boom, waarna het gezelschap wegloopt en in de verte verdwijnt. Hij perst er nog een aarzelend “Bye, by…e” uit, waarna de camera zich terugtrekt totdat alleen nog het ruisen van de wind te horen is, terwijl we de man in de verte nog zwakjes zien zwaaien. ‘Saying goodbye to life is not easy’ is de korte, maar treffende beschrijving van Bye Bye in het boek Is Heaven Blue?.

Een nieuw begin
Met hun laatste films willen Paul, Menno en Françoise ook het taboe over het praten over de dood doorbreken. “De dood wordt verstopt”, zegt een van hen in de documentaire Het laatste kunstje (2016) die Jacomien Kodde, de toenmalige partner van Menno, over Paul en Menno maakte. Sinds zijn diagnose maakt Paul werk over “het grote loslaten”, werk dat daardoor een extra emotionele en emotionerende laag bevat. Maar altijd ook met humor, zoals in Het laatste kunstje te zien is. Als Menno (voor een film) een doodskist bestelt, is dat eventjes confronterend voor zijn vader Paul. Maar als Menno vervolgens zegt dat ze die vast zakelijk kunnen aftrekken van de belasting, begint hij te lachen.

Bovendien kan een eind ook een nieuw begin betekenen. Menno vertelt Jacomien Kodde dat hij “zin heeft om alleen door te gaan”. Het oeuvre van de familie De Nooijer is nog lang niet af. Misschien levert het over een paar jaar weer een kloek boek op.

Is Heaven Blue? Boekpresentatie en films | Op 4 oktober 2022 in Eye Filmmuseum in aanwezigheid van Paul, Menno en Françoise de Nooijer | Is Heaven Blue? (films; 644 blz.) en Is Heaven Red? (foto’s; 645 blz.) worden uitgegeven door uitgeverij Voetnoot | Het laatste kunstje is te bekijken op Vimeo. | Een compilatie met films van de De Nooijers is vanaf 7 oktober 2022 te zien op de Eye Film Player.