Claire Denis over Les salauds

'Het zijn allemaal klootzakken'

Claire Denis. Foto: Angelique van Woerkom

Niemand komt er zonder kleerscheuren vanaf in Les salauds van Claire Denis. De broeierige familieverhoudingen in het werk van William Faulkner en de noodlottige schaduwen van de film noir waren haar belangrijkste inspiratiebronnen, vertelde ze op het Filmfestival Cannes.

Les salauds

Er is geen verlossing aan het einde van Les salauds, de nieuwe film van Claire Denis. Het is geen feelgoodfilm. Hij heet niet voor niets ‘de klootzakken’. Want klootzakken zijn het allemaal in dit noodlotsdrama, dat Denis ontleende aan de broeierige familieverhoudingen in William Faulkners controversiële incestroman Sanctuary (1931) en aan de fatale schaduwen van de film noir.

Iedereen is corrupt. De mannen en de vrouwen. Het ging ook over mannen en vrouwen in het gesprek van Denis met een klein groepje journalisten, daags na de première vorig jaar op het Filmfestival Cannes. Een van hen – een vrouw – gooide de knuppel in het hoenderhok.

Maar eerst nog even dit: Les salauds is ijzingwekkend goed. Een thriller die in het diepste eenzame zwart ge­-etst is dat de cinema kan voortbrengen – hoe hard de regen die de film opent ook in vuilgouden vegen de zonden probeert weg te wassen. Les salauds, dat Denis naast haar literaire en filmische inspiratiebronnen ook baseerde op waargebeurde misdaadgeschiedenissen, heeft de akelig feitelijke toon van een krantenbericht, maar ook de kosmische mystiek van een Griekse tragedie.

Claire Denis had nog een opmerking vooraf, daar in Cannes. De film ontstond uit een keten van associaties na de dood van haar vader. “Deze film is eigenlijk meer een kreet. Dat realiseerde ik me toen hij af was. Ik kon me nauwelijks voorstellen dat iemand hem mooi zou kunnen vinden. Het was een schreeuw die eruit moest.”

Mooi is ook niet het woord. Al zit er een grote schoonheid in de droevige beeld- en geluidslagen (de ijle pijnschreien van haar vaste begeleidingsband Tindersticks klinken zoals de wind in tranen moet klinken, vlak voordat hij ze uiteen blaast). Maar zoals het noodlot onontkoombaar is, zo is Les salauds dat ook. Het is een schreeuw die door je heen gaat. Als een geest. Als iets uit een andere dimensie.

Als deze film door een man was gemaakt, zouden we hem dan misogyn vinden? “Wat bedoelt u?”

Dat alle vrouwen zo gecompromitteerd zijn. “Het is ingewikkelder dan dat. Ik vind het te simpel om te zeggen dat het misogyn is om passieve vrouwen te laten zien. Passiviteit kan ook een overlevingsstrategie zijn. Ik vind het te simpel om het concubinaat of prostitutie af te wijzen. Toen we Beau travail (1999) draaiden, ontmoetten we een vrouw die als prostituee werkte om een betere toekomst te krijgen. Dat werkt soms en vaak niet. Maar moet ik er daarom tegen zijn? Er zijn geen algemene oordelen. Bovendien: zijn de mannen in de film dan zo geweldig? In tegendeel, zou ik zeggen. Niemand is zonder smetten. Het zijn allemaal… Zelfs Marco is niet helemaal vrij van…”

Marco is Marco Silvestri. Kapitein op de grote vaart. Hij wordt naar huis geroepen, omdat zijn beste vriend Jacques, de man van zijn zus Sandra, zelfmoord heeft gepleegd en zijn nichtje Justine naakt, verward en gewond op straat is aangetroffen. Marco is de held van Les salauds, al is ook hij niet helemaal vrij van…

Denis: “Op een bepaalde manier is Marco een klassieke held. Je kunt op hem bouwen, je kunt hem vertrouwen, zo ziet hij er ook uit. Maar hij is ook heel egocentrisch. Hij is gescheiden. Zijn vrouw zorgt voor hun dochters. Hij kan doen wat hij wil. Hij leidt een jaloersmakend leven op zee. Er wordt voor hem gezorgd. Een paar keer per jaar komt hij naar huis. Hij heeft geen verantwoordelijkheden. Maar dat werkt alleen als je een man bent.”

…Marco is inderdaad het prototype van de klassieke held. Hij is degene die het leed van de wereld draagt. Niet per se omdat hij zo heldhaftig is, maar door de manier waarop hij ervoor kiest om in bepaalde situaties wel of niet te handelen, en hoe. Dat hij het leed draagt, is geen keuze. Het is plicht.

Denis: “Marco heeft een droomleven. En dan opeens moet hij iets doen voor de familie. En hij doet het. Maar ik denk niet dat de film hem daarvoor beloont. Hij is aan het einde blut, geslagen en gebroken.”

Hij verricht een goede daad, maar wordt wel gestraft? “Ik neem geen moreel standpunt in.”

De wraak is zinloos. “Natuurlijk. Misschien was alles al van meet af aan tot mislukken gedoemd. Of misschien was het te laat. Dat is zijn hybris.”

Hybris. Hoogmoed. Overmoed. Trots. Dat kernbegrip van de Griekse tragedie. Toch is het niet Marco wiens gezicht door hoogmoed wordt getekend. Dat is Edouard Laporte, de zakenman die iedereen in het verval stort. Laporte is een glimlachende schurk. Een hyena. Een kwade genius, die in de schaduw staat als het kwaad in de film zich voltrekt. Hij heeft het gezicht van acteur Michel Subor, eerder al te zien in Denis’ mysterieuze L’intrus (2004), terwijl ze voor Carlo Vincent Lindon castte, de betrouwbare taxichauffeur uit haar Vendredi soir (2002). En meer dan enig andere film van haar is Les salauds een film van close-ups. Gezichten in het donker. Obscur-obscur. Die je, hoe dicht je er ook bij komt, nooit zult kunnen doorgronden. Waarom? Waarom? Waarom? Doen mensen de dingen die ze doen?

Denis: “Ik ben geshockeerd door het feit dat seksuele misdrijven tot in de meest wrede details in de media worden weergegeven. Ik ben verbaasd dat mensen liever lezen hoe een man drie vrouwen in een kamertje heeft opgesloten en geslagen en mishandeld toen ze zwanger waren, dan dat ze zich afvragen waarom iemand dat doet. Ik ben verbijsterd dat we dit soort misdrijven, die ongetwijfeld zo oud zijn als de mensheid, tegenwoordig als een soort entertainment beschouwen.”

Ook uw film bevat akelig suggestieve beelden. “De structuur van de film is simpel. Blok na blok. Simpel. Alsof je een muur bouwt. Je kunt steen op steen stapelen en je hoeft er niet per se cement tussen te doen om de muur toch overeind te houden. Ik heb een film zonder cement gemaakt. Samen met Marco ontdekken we het verhaal. We weten niet meer dan hij. Iemand vroeg me waarom ik de meest gruwelijke scène van de film pas aan het einde laat zien, en niet aan het begin, als een motor van het verhaal. Maar waarom zou je de moeite nemen te kijken hoe deze man van zee terugkeert, zijn levensverzekering opneemt, zijn auto verkoopt, als alles van meet af aan bekend is? Bovendien is Les salauds misschien een perverse variant op een film noir, maar het is geen whodunnit.”

Toch zorgt de extreem elliptische structuur van Les salauds nog voor flink wat raadsels. Misschien is het meer een whydunnit en een howknowit.

Aan de basis van alle ontwikkelingen staan driehoeksverhoudingen. Denis heeft haar muur met ingewikkelde driehoekige stenen gebouwd. Je hebt de vervreemde vriendschap tussen Marco en Jacques, die met Marcos’ zuster Sandra is getrouwd. Er is de verstoorde drie-eenheid van het gezin van Sandra, Jacques en hun dochter Justine. Er is een vreemde zakelijke relatie tussen Sandra, Jacques en Laporte. Na de terugkeer van Marco komt daar nog een driehoeksverhouding bij van Laporte, zijn maîtresse Raphaëlle en Marco. En langzamerhand wordt het web ontrafeld, waarin Laporte Jacques en Justine gesponnen heeft.

De eerste keer dat we het woord salaud horen, ‘klootzak’, de titel van de film, is als Marco en Sandra terugkomen van de advocaat die hen verteld heeft hoe slecht de zaken ervoor staan. Sandra vertelt over Laporte; “Die klootzak heeft haar tot zijn seksobject gemaakt”, zegt ze. Maar we weten dan nog niet over welke klootzak ze het heeft. De tweede keer dat we het horen, is als Marco Laporte met zijn zoontje Joseph in de auto ziet stappen. “Salaud”, herhaalt hij voor zichzelf. Het klinkt goed.

De titel van de film ontleende Denis aan The Bad Sleep Well (1960) van Akira Kurosawa, in Frankrijk uitgebracht als Les salauds dorment en paix. Denis: “Ik weet niet of de klootzakken in vrede slapen. Misschien liggen ze wel wakker ’s nachts. Misschien hebben ze geen geweten. Maar ik hou van die zin. Het is een zin die vol woede en razernij is. Hij is heerlijk om uit te spreken.”

Is woede voor u een drijfveer? “Toen ik jong was dacht ik, misschien heel naïef, dat de seksuele revolutie van de wereld een betere plek zou maken. Dat mensen gelukkiger zouden worden, als ze open over hun gevoelens en verlangens konden praten. Maar in plaats daarvan zie je dat de interesse in seksualiteit niet gepaard gaat met een vergrote interesse in betere relaties tussen mensen, maar juist in waar het misgaat, in smerige en perverse details, in sensationalisme, in seksuele slavernij. Ik weet niet of dat een ontwikkeling is waar ik me bij thuis voel. Toen ik een meisje was, dacht ik dat dat de wereld van het verleden was. En nu leven we in dat verleden. Maar ik kan de schuld daarvoor niet aan de seksuele revolutie geven. Ik ben niet pessimistisch. Ik ben ook niet teleurgesteld. De wereld draait en het interesseert me om te zien hoe.”

In Les salauds is de wereld van Denis een boze droom. En net zoals de held in de Griekse tragedie niet alleen het leed op zijn schouders draagt, maar het ook op zich neemt om de oorzaak van het leed te achterhalen en doorgronden, zo doorleef je ook als toeschouwer het leed van deze film. Hoe kwetsbaar en fragiel het menselijke bestaan ook mag worden voorgespiegeld, dit is een film die je voldoende ruimte biedt om in die beroete spiegel heel even een flits van iets anders te zien.

Een broos moment van transcendentie.

Een andere dimensie.

Het zwerft door de film in de gestalte van een naakt meisje. Een droom. Een nachtmerrie. Een visioen.

Gevraagd naar dat beeld zegt Denis: “Het is een soort visueel Leitmotiv van de film. Misschien is zij nog het meest Faulkneriaans. Ze is jong en mooi en verschrikkelijk gewond. En toch is ze onaangedaan. Misschien is ze verdoofd. Maar ze loopt rechtop. Op zo’n moment is ze geen slachtoffer. Maar ik weet niet wat ze dan wel is. Ze is iets anders.”

En dan begint Stuart Staples te zingen.

Put your love in me
Babe
I need you now and forever

Put your heart and soul
Ev’rything you are has just got to be a part of me
Tonight I wanna touch the stars
Tonight I wanna be in heaven

Put your love in me
Put your love in me
Put your life in it

Er is pijn in dat meisje. En verlangen. En een leegte die wij zelfs met al ons medelijden niet kunnen vullen.