Boudewijn Koole over Beyond Sleep

IFFR-openingsfilm Beyond Sleep is de verfilming van W.F. Hermans’ rijke roman Nooit meer slapen, over een jonge geoloog die tijdens een expeditie alle zekerheden verliest. Regisseur Boudewijn Koole: "We hebben een sterk verlangen naar mysterie, naar niet weten. Dat is eindeloos veel boeiender dan weten."

Beyond Sleep is niet een letterlijke verfilming geworden van Nooit meer slapen. Tijdens een eerder setbezoek ergens op de toendra in het noorden van Noorwegen noemde regisseur Boudewijn Koole het "jammen met W.F. Hermans".

De jonge geoloog Alfred (Reinout van Scholten Aschat) zoekt daar tijdens een expeditie een meteorietinslag waarmee hij een beroemd wetenschapper hoopt te worden. De lichtelijk paranoïde wetenschapper voelt zich ondertussen chronisch ongemakkelijk bij zijn veel sportievere Noorse expeditieleden en raakt verdwaald. Die desoriëntatie van Alfred is wat Koole (Kauwboy) het meeste aantrok in het boek. Wat blijft er over als je niets meer hebt om je aan vast te houden, als alle zekerheden je worden ontnomen?

Koole: "Alfred verliest zijn kompas, zijn horloge, zijn makkers, hij raakt de weg kwijt, luchtfoto’s heeft hij niet. Hij verliest het zicht als hij in de mist terechtkomt, hij verliest het vertrouwen in zijn lichaam als hij voor de zoveelste keer valt. Hij kan niet op God terugvallen, en komt erachter hoe stompzinnig de wetenschap kan zijn – alles wordt onderuit gehaald."

Alfred klampt zich in het begin van de film nog vast aan het tellen van voetstappen, het meten van zijn omgeving, aan notities. "Elke zandkorrel wordt gewogen, dat heeft niets met geologie, de grote vragen, te maken, dat is boekhouden", zoals de hautaine professor Nummedal al zegt. Als je maar kennis vergaart dan heb je houvast en controle, dan komt het wel goed, denkt Alfred. Hij is argwanend, onzeker en voelt zich buitengesloten. Zijn innerlijke kompas is in de war geraakt door de groepsdruk.

Koole: "Hij is vooral bezig met hoe mensen naar hem kijken. Dat is al te menselijk, dat herkennen we allemaal. Hij moet loskomen van de groep en de verwachtingen van zijn ouders. En dan blijkt dat de weg kwijt zijn minder eng is dan die sociale druk – vallen is minder erg dan falen. Zodra de anderen niet meer kijken, springt hij van steen naar steen. Dan kan hij zonder kompas de weg vinden."

Vrouwennavel
Misschien moet je durven vallen? "Precies, het vallen zelf als staat van zijn, dat vind ik interessant. Hoe het voelt om in een bepaalde toestand te komen. Er is maar één manier om in de toestand van slapen, verliefd zijn, extase te komen en dat is door je te laten vallen, de controle te verliezen. Daar schuilt iets engs in en juist dat wil ik aftasten."

"Toen ik acht jaar oud was, wilde ik het moment waarop je in slaap valt bewust meemaken. Wat natuurlijk niet lukte. ’s Nachts werd ik soms wakker met hallucinaties waarin mijn kamer heel groot of heel klein werd, als een Alice in Wonderland. Dan leken mijn voeten mijlenver weg."

In Beyond Sleep speelt Koole ook met die wisselende schaalgrootte. Bijvoorbeeld door een vrouwennavel te laten lijken op een meteorietkrater. "We hebben mensen gefilmd als kleine poppetjes in de bergen of juist in waanzinnige close-ups waardoor een gezicht zo groot als een landschap wordt. In het begin zie je een rivier waar je de maat niet van kunt inschatten. Wij mensen gaan er permanent van uit dat we bovenaan de natuurlijke keten staan, maar het is verfrissend om dat om te draaien. Misschien zijn we er wel om de muggen van voedsel te voorzien. Hermans’ roman gaat over die hoogmoed. Maar het verraste me ook hoe komisch het boek is, want het is toch absurd wat we met zijn allen aan het doen zijn. Ik heb Nooit meer slapen vaak herlezen en zag steeds beter hoe knap het in elkaar zit, echt prachtig. Hoe Hermans subtiel laat zien dat onze sporen worden uitgewist, net als een doorweekt briefje op een rots. Want volgens Hermans is er gewoon niets."

Iemand die niet in betekenis gelooft kan wel een heel betekenisvolle roman schrijven. Het scheppend nihilisme. "Dat maakt deze roman voor mij hoopvol. Alfred vindt zichzelf, alles klopt, het is rond. Wie denk je wel niet dat je bent, zegt Hermans aan de ene kant. Straks groeit er mos over je heen. Tegelijkertijd kun je niet leven zonder invloed op je omgeving te hebben. Beide ideeën zijn waar, het één sluit het ander niet uit."

Blinddoek
Alfred laat langzaam zijn geloof in de wetenschap los ("de titanische poging van het menselijk intellect zich uit zijn kosmische isolement te verlossen door te begrijpen", zoals Hermans het de pompeuze geoloog Nummedal laat zeggen). Koole: "Wat mij boeit is juist het níet weten. Je moet niet alles willen bevatten of snappen, ook niet in deze film. De mens heeft een sterk verlangen naar mysterie, naar niet weten, dat is eindeloos veel boeiender dan weten. Een wetenschappelijke ontdekking blijft een feit totdat het weerlegd wordt, het is tijdelijk een nuttig model om mee te werken. Iets om even in te geloven."

"Alfred weet niet wat hij zoekt. Zo werkt dat ook met het filmmaken zelf. Je wordt als regisseur geacht richting en betekenis te geven, terwijl ik het fijn vindt om een paar essentiële dingen niet te weten en open te houden. Zo blijft de reis leuk. Wat acteur Reinout van Scholten Aschat en ik ontdekten is dat we ons aan elkaar konden overgeven zonder alles te willen weten. Alsof je met een blinddoek loopt en op de ander moet vertrouwen. We zijn ook een paar dagen samen de bergen ingegaan waar we verdwaalden omdat het – heel toepasselijk – zo mistig werd dat we naar elkaar moesten roepen om elkaar terug te vinden. Zo navigeer je samen."

"Er zijn meer parallellen tussen het filmmaken en het boek. Ik ben net zo gierend ambitieus als Alfred, en net zo’n kluns, en wil ook per se die ‘meteoriet’ vinden, en dat de film slaagt. Ook ik moest het met steeds minder materiaal doen. Ik vervloekte mezelf tijdens de montage: had ik nou maar die ene close-up gedraaid of meer dialogen gehad om op terug te vallen. Voor mijn nieuwe film Verwijnen met Rifka Lodeizen, ook opgenomen in het noorden van Noorwegen, heb ik meer gedraaid. Maar met Beyond Sleep moest ik het doen met wat die ik had. Dat is een stuk moeilijker componeren, maar daar gaat de film ook over. Bij deze film moest het echt zo."