IDFA 2021: Nieuwe blik op coming-of-age

Coming-of-age films werken als levenselixer. Maar de IDFA-documentaire Users verplaatst de aandacht naar een onzekere toekomst, die ook de blik op Atlantide en Futura verandert.

Op elk festival zijn er coming-of-age films en meestal hebben die op mij wel zo ongeveer hetzelfde effect. Herkenning. Melancholie. Ontroering. Nostalgie soms. Op IDFA draaien dit jaar twee indrukwekkende coming-of-age documentaires van Italiaanse bodem: Atlantide (Yuri Ancarani) en Futura (Pietro Marcello, Franceso Munzi, Alice Rohrwacher).

Ze verschillen van elkaar als dag en nacht. Atlantide toont lome zomerdagen in de lagune van toeristenstad Venetië. Het is het Venetië dat je nooit ziet. Hier hebben de stoere jongens geen Vespa’s, maar opgevoerde speedbootjes, barchini, die ze vernoemen naar hun vriendinnetje.

In deze setting focust regisseur Yuri Ancarani op de zwijgzame Daniele. Een misfit, die er dolgraag bij wil horen. Op de beste momenten kruip je in Daniele’s hoofd, in zijn lijf en in zijn geldingsdrang. We scheuren met coke, een mooi meisje en weerkaatsende knipperlichten door pittoreske Venetiaanse grachtjes. Ancarani, die ook het scenario schreef en cameravoering en montage voor de film deed, stelde in een Filmmaker Talk op IDFA eerder deze week dat hij een beroep doet op de verbeelding van de kijker. In strak uitgekiende composities combineert hij theatrale vergezichten met vervreemdende close-ups. Zijn fotogenieke shots hebben iets magisch-realistisch.

“We staan niet meer in contact met schoonheid”, stelde Ancarani in de Talk. “Schoonheid jaagt ons angst aan. Ik maak beelden die niet alleen mooi zijn, maar ook tegenstrijdigheid in zich dragen. Denk aan een vulkaanuitbarsting. Die is fraai en tegelijkertijd verwoestend. Daarin ligt het sublieme.” Dat sublieme vindt hij in Atlantide op een openluchtfeest in een ruïne aan de waterkant. Er vaart een cruiseschip langs als een drijvende sandcrawler uit Star Wars. Het vult het hele uitzicht.

Peperdure sneakers
Dialogen interesseren de filmmaker niet. Het hart van de film ligt bij de soundscape en muziek. Gierende bootjes en beukende techno- en trapbeats openen de deuren naar de belevingswereld van deze adolescenten. Ancarani vertelt dat hij om tot hun wereld toe te treden, om te beginnen veel te dure sneakers kocht. En hij verdiepte zich in hun muziek, “want dat wordt de soundtrack van je leven. Van hun ouders krijgen ze te horen dat hun muziek troep is, zoals mijn ouders dat zeiden over de techno waar ik naar luisterde. Of zoals er in de jaren vijftig door volwassenen over rock-‘n-roll werd gesproken.”

Die breuk met volwassenen toont ook de film Futura. Waar Ancarani zijn ingang bij de adolescenten vond via muziek, vonden deze makers het via oprechte vragen. Filmmakers Pietro Marcello (Martin Eden, 2019), Francesco Munzi en Alice Rohrwacher (Le meraviglie, 2014; Lazzaro felice, 2018) geven het woord aan jongeren door heel Italië. Op het platteland, in de grote stad en in de omliggende buitenwijken. Futura is geschoten in ontwapenende close-ups en voelt aanvankelijk tijdloos. Maar door het uitbreken van de coronapandemie halverwege, voelt het juist heel erg nu. Angst speelt in de antwoorden van de jongeren een steeds grotere rol. Zowel in de betekenis van vrees voor de toekomst als in de zin van angstproblemen.

Rohrwacher is met haar kraakheldere stem als interviewer het meest kenmerkend. Hoe zien de jongeren hun toekomst? Hoe denken ze over traditionele rolpatronen? Hoe stellen ze zich de liefde en hun carrière voor? De filmmakers interviewen ze in groepjes. Het ene moment zijn de jongeren naïef en onversneden idealistisch, het volgende moment onverbiddelijk hard voor zichzelf en naar elkaar. Ze krijgen de ruimte om elkaar tegen te spreken en daardoor is het des te pijnlijker als blijkt dat ze zich allemaal in de steek gelaten voelen. Het overgrote deel wil weg. “Italiaanse mensen zijn ingeslapen”, verwoordt een van hen. “Voor ons is hier geen toekomst”, stelt een ander. Is dat gevoel niet inherent aan jong zijn? De film prikt door deze platitude heen en probeert echt te luisteren.

Onzekere toekomst
Voor het eerst merk ik tijdens het kijken, dat ik niet zozeer terugverlang naar mijn eigen jeugd, maar me zorgen maak over hún toekomst. Misschien komt het doordat mijn IDFA dit jaar begon met de essayistische documentaire Users. Deze film van Natalia Almada begint bij een technologisch geavanceerd wiegje, dat Almada’s pasgeboren baby beter in slaap krijgt dan zijzelf dat kan. De film waaiert uit naar de rol die technologie in onze samenleving inneemt en hoe dat in de toekomst zal zijn. Amalda filosofeert over de wereld waarin haar kinderen volwassen zullen worden. “Zal de hele aarde bedekt zijn met zonnepanelen? Zullen ze voedsel eten dat groeit zonder grond?” Het lukt Almada om over klimaatverandering te fantaseren zonder met het vingertje te wijzen.

Almada schetst in soms bijna abstracte beelden een toekomst die onzeker is, maar waar ook mogelijkheden liggen. Haar film kleurt mijn hele festival. Ligt het Venetië uit Atlantide straks echt als Atlantis onder water? Zal onze planeet inderdaad exploderen, zoals een bebrild jongetje in Futura stellig beweert? Waar coming-of-age voor mij tot voor kort werkte als een deur naar het verleden, klop ik nu aan bij een deur die leidt naar een dreigende toekomst.

Atlantide, Futura en Users zijn nog te zien op IDFA.