Cannes 2023, blog 4

Door de vierde wand heen

Four Daughters

Filmkrant doet verslag van het 76e filmfestival van Cannes. Op de vierde dag van het festival stonden drie films in de hoofdcompetitie op het programma die alledrie wijzen op hun eigen constructie. Niet om de kijkers te distantiëren van hun verhaal, maar juist om hen dichter bij de emotionele kern ervan te brengen.

Er zit een fascinerend moment aan het einde van Jonathan Glazers verontrustende The Zone of Interest, te zien in de hoofdcompetitie van Cannes. The Zone of Interest is een losse verfilming van de gelijknamige roman van Martin Amis en gaat over het idyllische leven van de familie Höss, die naast Auschwitz woont. Vader Rudolf is de commandant van het kamp en medeverantwoordelijk voor de mechanisering van de Shoah. Zijn vrouw Hedwig heeft een prachtige tuin aangelegd naast de kampmuren.

De gruwelen van Auschwitz worden op afstand gehouden, maar dringen toch aan alle kanten de film binnen: de lippenstift die in de zak van een gestolen jas zit die Hedwig bestelde; de as van vermoorde Joodse mensen die drijft in de rivier waarin de familie graag zwemt; de geluiden van honden, kogelschoten en schreeuwende mensen die constant te horen zijn, maar die de familie stug negeert.

Aan het eind van de film loopt Rudolf de trappen van een Nazi-gebouw af. Het trappenhuis is bijna donker. Hij loopt, zoals altijd, in een stevig tempo. Dan stopt hij en begint te kokhalzen. Hij loopt verder alsof er niets is gebeurd, begint weer te kokhalzen en kijkt vervolgens richting de camera. Precies op dat moment schakelt Glazer (Under the Skin) naar hedendaagse beelden van het Auschwitz Museum.

Glazer breekt hier de vierde wand, de onzichtbare muur tussen het publiek en de film. Het is een briljant moment in een toch al fantastische film.

The Zone of Interest

Het doorbreken van de vierde wand wordt meestal gebruikt om de illusie van een film bloot te leggen (of van een toneelstuk – de term heeft zijn oorsprong in het theater). Het wijst de kijker op het construct van de film en verbreekt zo de opschorting van ongeloof die nodig is om in een film te geloven. Maar in The Zone of Interest heeft dit moment geen distantiërend effect. Glazer toont niet de kunstmatigheid van zijn film, maar benadrukt juist de realiteit ervan. Het moment doet geen afbreuk aan de unheimische emoties die de rest van de film oproept, maar versterkt ze.

Ook Four Daughters (Les Filles d’Olfa), een van de twee documentaires geselecteerd voor de hoofdcompetitie van het festival, maakt gebruik van technieken die de vierde wand doorbreken. In het openingsshot van de film is bijvoorbeeld de filmklapper te zien en regisseur Kaouther Ben Hania (The Man Who Sold His Skin) spreekt in het begin op beeld over het maken van de film. Ook hier doen deze momenten geen afbreuk aan de onderdompeling in het verhaal. Four Daughters is een constructie, zo blijkt uit deze momenten, maar het is juist de constructie die tot oprechtheid leidt.

Four Daughters gaat over de verdwijning van twee van Olfa’s dochters. Ben Hania recreëert de momenten die hebben geleid tot hun verdwijning. Ze laat Olfa en haar twee overgebleven dochters in deze scènes spelen. Daarnaast huurde ze twee acteurs in om de vermiste dochters te vertolken, en één acteur die drie verschillende mannen in hun leven speelt. Tijdens de heftigste scènes wordt Olfa zelf ook gespeeld door een acteur.

Ook hier is het gebruik van acteurs en het benadrukken van het acteren van de niet-acteurs niet bedoeld om de echtheid van het verhaal weg te nemen of te verbergen. Het acteren in deze film is niet nep en staat ook niet haaks op de waarheid. Ben Hania laat zien hoe het naspelen van vormende gebeurtenissen in het leven van Olfa en haar dochters juist voor realiteitsbesef zorgt. Memorabel is het moment waarop Olfa, wier mishandeling van haar dochters direct heeft geleid tot hun verdwijning, beseft dat ze verantwoordelijkheid draagt voor wat er is gebeurd. “Ik ben als een kat die zo bang is om haar kittens te verliezen dat ze ze opeet”, zegt ze recht in de camera.

About Dry Grasses

Ook in About Dry Grasses (Kuru Otlar Üstüne) van Nuri Bilge Ceylan zit zo’n moment waarop de kijker bewust wordt van de constructie van de film. In de tweede helft van de film loopt het hoofdpersonage plotseling de set af. Hij loopt naar de badkamer en werpt zijn blik dan richting de camera. Daarna gaat de film door alsof er niets is gebeurd.

In tegenstelling tot bovengenoemde films haalt dit moment de kijker wel even uit de ervaring van de film. In de zaal met journalisten waar ik de film keek, klonk verbaasd gelach. Maar uiteindelijk onderstreept ook dit moment het punt van de film en is het dus geen manier om de film ironisch onderuit te halen.

About Dry Grasses gaat namelijk over moreel verval en ideologische leegte. De film volgt leraar Samet, een naar eigen zeggen egoïstische man, die een zachtaardige façade gebruikt om zijn jonge studenten te manipuleren. Door het wijzen op de constructie van de film en het personage onthult Ceylan dus iets over Samet. In zekere zin is het tonen van het construct van cinema dus een manier om de innerlijke wereld van zijn hoofdpersonage inzichtelijk te maken.