Noah Baumbach

De films van Noah Baumbach lijken op het eerste gezicht onbeduidend. Maar achter die alledaagsheid schuilt een filosofisch geëngageerd oeuvre.

Een jonge schrijver wil lid worden van een exclusief literair clubje. Een documentairemaker kan zijn film maar niet afmaken. Een groepje afgestudeerden worstelt met de verantwoordelijkheden van het leven na de universiteit. Een veelgehoorde kritiek op Noah Baumbachs werk is dat zijn films worden bevolkt door bevoorrechte witte mensen met luxeproblemen.

Zijn films gaan over persoonlijke crises van de creatieve klasse. Het tragikomische element zit erin dat de gebeurtenissen ingrijpend zijn voor de personages, maar voor de buitenwereld triviaal lijken: hun problemen zijn immers vaak zelfveroorzaakt. Het Baumbach-personage is zich daarvan bewust. Toch verzacht dat inzicht hun leed niet. Hun zelfbewustzijn is juist hun kwaal.

Die ogenschijnlijke onbeduidendheid van de Baumbach-film is misleidend: achter de lichte toon schuilt een conceptueel diepgravend oeuvre. Hoewel de camera vaak moeiteloos door de mise-en-scène glijdt, zijn de dialogen complex en gelaagd.

Baumbachs films wemelen van de verwijzingen naar filosofie, muziek, film en literatuur: een hond die Mahler heet, een terloopse verwijzing naar Kafka, de Nouvelle Vague-stijl van Frances Ha (2012). Ze gaan niet alleen over de intelligentsia, ze zijn er ook het product van. Bovendien richten ze zich tot een publiek dat deze verwijzingen onmiddellijk herkent.

Kunstmatig
Baumbachs oeuvre is niet alleen intertekstueel, maar ook hypertekstueel: zijn films verwijzen niet alleen naar werk van anderen, maar resoneren ook onderling en vormen samen een filosofisch geheel.

Sinds het begin van zijn samenwerking met zijn huidige echtgenoot Greta Gerwig en zijn daaropvolgende verhuizing van New York naar Los Angeles, heeft Baumbach zijn blik verlegd van de straten van New York naar de wereld van Hollywood, en daarmee het toneelmatige karakter van zijn werk ingeruild voor een meer uitgesproken filmische benadering.

Ondanks deze verschuiving in toon is er een lijn door zijn oeuvre te trekken. Zijn eerdere films lijken misschien naturalistischer dan het kunstmatige White Noise (2022), maar gaan net zo goed over de spanning tussen gemaaktheid en authenticiteit. Zoals Kim Wilkins schrijft in Creative Resistance: Noah Baumbach’s Literary Filmography (2021), is het juist zijn reflexieve filmstijl die zijn vroege films dat literaire karakter verleent.

Neem bijvoorbeeld de openingsscène van Kicking and Screaming (1995), waarmee Baumbach op 26-jarige leeftijd debuteerde. In plaats van de traditionele close-up of shot-reverse-shot te gebruiken voor de scène waarin Jane het uitmaakt met haar vriend Grover, plaatst Baumbach de twee naast elkaar in één kader. Zo blijven hun gezichten gelijktijdig zichtbaar, alsof hun gesprek ook – of vooral – tot de kijker gericht is. Die keuze benadrukt de kunstmatigheid van dit gesprek, een effect dat wordt versterkt wanneer Jane midden in het gesprek begint mee te schrijven en hun uitwisseling een “dialoog” noemt.

Bovendien lijkt Baumbach, net als zijn door angst gekwelde personages, verandering te weerstaan: hij werkt vaak met dezelfde acteurs. Ben Stiller speelt in Greenberg (2010), While We’re Young (2014) en The Meyerowitz Stories (2017); Greta Gerwig vertolkt de hoofdrol in Greenberg, Frances Ha, Mistress America (2015) en in White Noise; Adam Driver speelt rollen in While We’re Young, Marriage Story (2019) en White Noise.

Hoewel Baumbach volgens zijn creatieve partner en voormalige echtgenoot Jennifer Jason Leigh (Margot at the Wedding, 2007; Greenberg) rollen niet met specifieke acteurs in gedachten schrijft, benadrukt zijn hergebruik van acteurs de continuïteit van zijn oeuvre. Zijn personages zijn variaties op elkaar. De terugkeer van bekende gezichten onderstreept bovendien het kunstmatige karakter van de filmwereld die hij schept. Toch is de casting geen gimmick. De acteurs spelen, elke keer weer, volwaardige en geloofwaardige personages.

Jezelf zijn
Wanneer je zijn films naast elkaar legt, tekenen zich de contouren af van een existentialistisch gedachtegoed. Baumbach is geïnteresseerd in de binnenwereld van zijn personages, maar nog meer in de vraag wat het betekent om jezelf te zijn. Aan het begin van Frances Ha leest Frances voor uit Lionel Trillings Sincerity and Authenticity (1972), waarin Trilling de historische verschuiving beschrijft van oprechtheid als centrale deugd naar het complexere begrip authenticiteit – een ideaal dat niet alleen vraagt om overeenstemming tussen innerlijk en uiterlijk, maar ook om trouw te blijven aan een zogenaamd “ware” zelf.

Met dat laatste worstelen Baumbachs personages. Ze verlangen ernaar zichzelf te zijn, maar raken verstrikt in hun zelfbewustzijn. Daarom imiteren ze wat ze als authentiek beschouwen. In The Squid and the Whale (2005) noemt Walt (Jesse Eisenberg) Kafka zijn “favoriete auteur” zonder ooit iets van hem te hebben gelezen. In While We’re Young bewondert documentairemaker Josh (Stiller) de schijnbare oprechtheid van zijn jongere vakgenoot Jamie (Driver) dusdanig, dat hij zich als hem gaat kleden en gedragen.

Baumbachs films vormen een soort chronologie van manieren van zijn: ze volgen specifieke levenshoudingen die worden belichaamd door personages in verschillende fasen van hun leven. Greenberg – waarvan de negatieve ontvangst grotendeels te maken had met het feit dat de titelheld zo “irritant” en “onuitstaanbaar” werd gevonden dat de film volgens sommige recensenten nauwelijks te verdragen was – functioneert als een waarschuwing: het ontwijken van verantwoordelijkheden was bij de twintigers in Kicking and Screaming misschien nog grappig, het leidt tot een eenzaam bestaan. Net zoals Grover kan Roger (Stiller) zijn ex niet uit zijn hoofd zetten.

Grovers gedrag lijkt misschien romantisch, Roger is vooral zielig: hij herinnert zich details uit zijn korte relatie met Beth (Leigh), maar zij kan zich hem nauwelijks herinneren. Het gedrag dat vroeger charmant was, leidt tot dit ellendige eindpunt. Niemand wil zijn zoals Roger Greenberg.

Denkers en doeners
Wat is het alternatief? Vaak spiegelt het Baumbach-personage zich aan anderen, zoals het jonge en hippe stel met wie Josh en Cornelia (Naomi Watts) in While We’re Young een obsessieve vriendschap ontwikkelen, de jongere personal assistant (Gerwig) met wie Roger een relatie begint, of de toekomstige oudere stiefzus Brooke (Gerwig) met wie Tracy (Lola Kirke) in Mistress America wekenlang op stap gaat. Ze zijn vooral onder de indruk van hun vermogen om zichzelf te zijn en dingen te doen op een spontane manier. Zo ontstaat er een existentiële dialectiek tussen twee archetypen: de ironische denkers en de oprechte doeners.

De denkers behoren tot de intellectuele klasse. Het zijn kunstenaars, in hun eigen ogen, vaak zonder iets te hebben gecreëerd. Ze leven van andermans arbeid of nalatenschap. Ook creatief putten ze uit het leven of werk van anderen: Tracy probeert in Mistress America de exclusieve literaire club van haar universiteit binnen te komen met een verhaal over Brooke, en tijdens een talentenshow van zijn school presenteert Walt in The Squid and the Whale een Pink Floyd-nummer als zelfgeschreven. Ze zijn onzeker, jaloers en te zelfbewust om te handelen. Ze proberen – zoals Roger – “niets te doen” of – zoals de recentelijk afgestudeerden – hun volwassen leven uit te stellen. De denkers leven zo in hun hoofd dat ze verlamd raken. Meestal figuurlijk, soms letterlijk: Roger kon zijn benen tijdelijk niet bewegen maar, geeft hij toe, “dit was psychologisch”.

De denkers leven niet in de werkelijkheid, maar relateren er alleen maar zijdelings aan, via kunst en cultuur. Wanneer Grover zijn ex-vriendin Jane probeert over te halen niet naar Praag te vertrekken, verwijst hij naar Kafka’s De gedaanteverwisseling: “Je komt terug als een insect.” En wanneer twee twintigers Roger uitnodigen om mee naar Australië te gaan, antwoordt hij: “Er is een geweldig nummer van The Kinks dat ‘Australia’ heet.”

Zoals Max zegt in Kicking and Screaming: “Ik kan niet in de werkelijkheid leven. Ik ben nostalgisch naar gesprekken die ik gisteren had. […] Ik kan niet naar de bar gaan, want ik heb het in mijn herinnering al gedaan.” De personages zijn zo vervreemd van de wereld dat ze haar slechts beleven als herhaling of enkel als inspiratiebron om later over te schrijven, zoals in Mr. Jealousy (1997) en Mistress America.

De doeners daarentegen leven niet in hun hoofd, maar in hun lichaam. Het zijn zangers en dansers. Ze lachen uitbundig en lijken één met hun omgeving. “Je bent zo oprecht en geïnteresseerd in dingen”, zegt Roger over Florence (Gerwig, die wel vaker het archetype van de doener speelt). Toch is de vrijheid van de doener beperkt: impulsief handelen leidt regelmatig tot spijt. “Ik moet stoppen met dingen te doen alleen omdat ze goed voelen”, zegt Florence dan ook.

Het verschil tussen de denkers en doeners wordt duidelijk in een gesprek tussen Roger en Florence. Roger legt uit waarom het grappig is dat hij zijn vriend Ivan zijn ‘man’ noemt: “Het is iets wat we normaal gesproken niet zouden zeggen; het is onze imitatie van andere mensen.” Florence vertelt over een avond waarop zij en een vriendin naar een goedkope bar gingen en deden alsof ze sletterige meisjes waren. “Het was vreemd,” zegt ze, “want we speelden nog steeds die meisjes, maar daar stonden we dan, met onze borsten ontbloot.” Roger denkt dat ironie hem bevrijdt van zichzelf, maar Florence weet dat zo’n bevrijding een illusie is.

Uiterlijke schijn
Scheidingsfilm Marriage Story koos geen kant tussen theaterregisseur Charlie (Driver) en zijn ex, voormalig tieneracteur Nicole (Scarlett Johansson). Op dezelfde manier leggen de tegenstrijdige perspectieven in Baumbachs oeuvre een diepere waarheid bloot. Hoewel de denkers aanvankelijk de doeners benijden, biedt hun oprechtheid geen uitkomst voor de ironie van de denker.

Tracy is gefascineerd door haar toekomstige stiefzus Brooke, die fitnessinstructeur, bijlesdocent, zanger en interieurontwerper is. Zelfs het restaurant dat ze wil openen is een buurthuis, winkel en huiskamer ineen. Maar al snel valt deze illusie uit elkaar. Brooke bruist van ideeën, maar maakt niets af. De jonge documentairemaker Jamie lijkt misschien oprecht, maar zijn film blijkt in scène te zijn gezet.

Vragen over authenticiteit, vrijheid en zelfbewustzijn hebben geen eenvoudig antwoord; ze ontstaan pas in de spanning tussen denken en doen, ironie en oprechtheid. Tussen kunstmatigheid en onderdompeling, tragedie en komedie. Tussen New York en LA. Jay Kelly (2025) eindigt met een montage van iconische filmmomenten van filmster Jay Kelly. Hij wordt gespeeld door George Clooney en in deze montage worden echte fragmenten van Clooney’s rollen gebruikt. Het is de meest geconstrueerde, maar ook de aangrijpendste scène van de film. Voor Jay zijn het niet alleen momenten uit een film: het is zijn leven dat voor zijn ogen voorbijflitst.