Hoe de veroordeelde Panahi toch kan blijven filmen

Jafar Panahi kreeg vijf jaar geleden zes jaar gevangenisstraf en een twintigjarig filmverbod opgelegd. Toch heeft de regisseur sindsdien drie films gemaakt. In Iran bestaan twee werkelijkheden.

Vijf jaar geleden biggelden bij Juliette Binoche op het filmfestival in Cannes de tranen over de wangen. Ze hield het niet als enige niet droog toen regisseur Abbas Kiaro­stami op de persconferentie na vertoning van zijn film Copie conforme, waarin Binoche een prachtrol speelt, opmerkte dat hij zojuist van Jafar Panahi’s vrouw had gehoord dat haar man in de gevangenis in hongerstaking was gegaan. Terwijl in Cannes werd gefeest, kwijnde Panahi weg. Hoe kon hij overleven onder het dictatoriale regime dat iedere criticaster onder de grond leek te willen stoppen? Wat niemand had verwacht, gebeurde: Panahi werd naar huis gestuurd. Het filmverbod bleef bestaan.

Toch was een jaar later in Cannes met This is Not a Film een nieuwe film van Panahi te zien. De volledig in zijn huis opgenomen film was uit Iran naar Frankrijk gesmokkeld. Twee jaar later ging met Closed Curtain weer een in zijn huis opgenomen film in première, deze keer in Berlijn. Op het Berlijnse filmfestival draaide dit jaar Panahi’s Taxi Teheran.

Voor een filmmaker die niet mag filmen is Panahi opmerkelijk productief. Is hij zo slim of wordt het Iraanse repressieapparaat bevolkt door inspecteur Clouseau’s? Het is ingewikkelder doordat in Iran een officiële en een echte werkelijkheid bestaat.

Dit is wat er gebeurde. Panahi’s hongerstaking werd niet zijn dood, maar bracht hem terug in de wereld. De autoriteiten durfden hem uit angst voor Iraanse internationale imago niet te laten sterven. Ze lieten Panahi vrij, maar namen zijn paspoort in beslag, zodat hij in Iran kan reizen, maar het land niet uit kan. Het twintigjarige filmverbod bleef van kracht. Overtreding kan worden bestraft met twintig jaar gevangenisstraf.

Hoe we dit weten? Begin dit jaar publiceerde de Belgische krant De Morgen een verhelderend interview met Panahi’s Parijse salesagent Hengameh Panahi (geen familie). Deze vrouw kent Panahi al vijftien jaar en heeft inzicht in het kat-en-muisspel dat het regime en Panahi met elkaar spelen. In een risicovol spel tast Panahi voortdurend de grenzen af en rekt hij ze steeds iets op. Door­dat represailles na het binnenshuis gemaakte This Is Not a Film en Closed Curtain uitbleven, voelde Panahi zich sterk genoeg om met Taxi Teheran een nieuwe stap te zetten. Voor het eerst na zijn arrestatie in 2009 durfde hij weer buiten te filmen. Nou ja buiten, buiten in een taxi.

Natuurlijk wisten de autoriteiten wat hij deed, zo stom zijn de Iraanse inlichtingendiensten niet. Dat zij niet hebben ingegrepen is onderdeel van het schimmenspel, waarin veel duister is. Waarom kreeg Panahi’s vrouw toestemming om in Berlijn de première van Taxi Teheran bij te wonen? Het lijkt erop dat de autoriteiten inmiddels met Panahi’s filmverbod in de maag zitten. Niets is zeker in Iran, maar David Panahi lijkt Goliath Iran te gaan verslaan.