Genomineerden European Discovery 2021

In een sterk jaar voor de European Discovery – Prix FIPRESCI, de debuutprijs van de European Film Awards, onderzoeken zes filmmakers uit alle Europese windstreken de staat van de wereld via constructies en sprookjes. Maar uiteindelijk blijkt een bruut realistische verbeelding van een dagelijkse werkelijkheid toch de meeste impact te hebben.

Sinds 1988 worden jaarlijks de European Film Awards uitgereikt – een initiatief van de Europese filmbelangenorganisatie European Film Academy, die zo een podium voor gevestigde makers en nieuw talent wil bieden. Door de pandemie zal de 34ste uitreiking, net als vorig jaar, dit weekend online plaatsvinden. Een van de prijzen die uitgereikt zal worden is de prijs voor beste debuutfilm, die wordt toegekend door vertegenwoordigers van de internationale federatie voor filmcritici FIPRESCI.

Opvallend is dat de helft van de films die opgaan voor de prijs gaan over de positie van de vrouw in de hedendaagse maatschappij. Beginning, Pleasure en Promising Young Woman onderzoeken alle drie het patriarchaat en de geniepige mechanismen die dit systeem in stand houden.

Het patriarchaat is here to stay
De meest subtiele en tegelijk schokkende aanpak biedt het elliptische Beginning van Dea Kulumbegashvili. De film gooide wereldwijd hoge ogen: na een selectie voor het filmfestival van Cannes volgden ook Toronto en San Sebastian. Op dit laatste festival won de film vier prijzen, waaronder de prijs voor beste film.

Beginning vertelt het verhaal van Yana (Ia Sukhitashvili), een moeder en echtgenote in een gemeenschap van Jehovah’s Getuigen, wier levenskeuzes haar niet de voldoening hebben gebracht waarop ze had gehoopt. Na een gewelddadige daad tegen de kerk waar haar man de voorganger van is, lijkt ze los te raken van haar eigen leven en overtuigingen. Ze is als een afdrijvend bootje – langzaam maar zeker verdwijnt haar houvast. Het is nog maar een voorbode van het geweld dat ze zal ervaren. De samenleving, in deze film belichaamd door een naamloze politieagent, schuwt uiteindelijk geen enkele maatregel om vrouwen die zich niet aan de ongesproken regels houden in het gareel te houden.

De lange takes maken het tempo van de film bedrieglijk traag, maar dit verhaal heeft zijn eigen grimmige momentum. De donkere ondertoon van de film wordt versterkt door de opvallende contrasten tussen licht en donker die cameraman Arseni Khachaturan creëert en de geluidsmix die de dialogen af en toe laat verzuipen in het lawaai van stromend water, vlammen of de intrigerend abstracte soundtrack van Nicolás Jaar.

Een minder diepzinnige bespiegeling over het patriarchaat vinden we terug in Ninja Thyberg’s schokkend naturalistische en tegelijk heerlijk poppy gefilmde Pleasure. Als Bella Cherry (Sofia Kappel) bij de paspoortcontrole in Los Angeles wordt gevraagd wat het doel van haar reis is – “business or pleasure?” – antwoordt ze “pleasure”. Dat is maar de halve waarheid: ze komt om carrière te maken in de porno-industrie. De door het Nederlandse productiemaatschappij Lemming ge-coproduceerde film vertelt het klassieke verhaal van een ambitieus persoon die om hun doel te bereiken hun ziel zal verliezen, gevat in een schokkend realistische weergave – geen detail wordt de kijker bespaard.

Thybergs gelijknamige korte film uit 2013, die zich ook afspeelde tijdens de opnames van een pornofilm, ging in première binnen de Semaine de la Critique van Cannes. Kort hierop begon ze aan deze speelfilm. Ze zocht naar manieren om sekswerk en de macht en vrijheid van sekswerkers te verbeelden en onderzoekt wat het begrip instemming betekent in deze context, zonder de machtsongelijkheid tussen acteurs en producenten binnen deze op patriarchale fundamenten gebouwde industrie te schuwen. Thyberg stelde zichzelf een moeilijke taak, waarin ze dan ook maar ten dele slaagt. Het visuele realisme van de lichamen en seks normaliseert het naakt, maar toch voelt de film soms ook als visueel verfijnd sekstoerisme. Uiteindelijk is het dan ook niet de conclusie of hoofdrolspeelster Kappel die stralen in deze film, maar de echte porno-acteurs Chris Cock, Revika Reustle and Dana DeArmond in de bijrollen. Ze zijn gewend te improviseren, duidelijk niet gechoqueerd door de verhalen die deze film in elkaar vlecht, en stelen daarmee de show.

Ook Promising Young Woman maakt haar feministische belofte niet helemaal waar. De film is overladen met prijzen, waaronder een Oscar voor het scenario van Emerald Fennell, die de film ook regisseerde. De mierzoet vormgegeven film gaat over Cassandra (Carey Mulligan) die het gedrag van de mannelijke helft van de wereldbevolking aan de kaak stelt. Ze doet in cafés en clubs alsof ze dronken is, om vervolgens de mannen die haar in deze staat mee naar huis nemen – plots helemaal nuchter – de les te lezen. Het gevaar waar ze zichzelf zo aan blootstelt, is de enige manier die ze heeft om om te gaan met de dood van haar vriendin Nina, die zichzelf ombracht na een publieke verkrachtig.

De film werd alom op het schild gehesen als feministische triomf. Maar hoewel de trailer een verhaal belooft over het bestraffen van abominabel maar algemeen aanvaard mannelijk gedrag, stelt de film zelf zwaar teleur. De enigen die bestraft worden, blijken de vrouwen: de suïcidale Nina; een vriendin die de kant van de verkrachter koos; de decaan van de universiteit die dit heeft verdoezeld; en uiteindelijk Cassandra zelf. Alle mannen komen weg met alles wat ze doen in deze film, en zo is de film hooguit een interessante echo van de tijd waarin hij gemaakt werd. Maar het is geen analyse of afwijzing van het patriarchaat – enkel een onderschrijving ervan. Geen post-MeToo feministische triomf, maar het witwassen van seksueel misbruik door te doen alsof de filmwereld iets van het Weinstein-schandaal geleerd heeft.

Fantasieën en sprookjes
Misschien dus beter ons tot sprookjes te wenden voor het onderzoeken van de hedendaagse realiteit. Dat doet schrijver-regisseur Philipp Yuryev in zijn The Whaler Boy (Kitoboy) met succes. Het verfrissend speelse, fabelachtig simpele verhaal draait om Lyoshka (Vladimir Onokhov), een tiener in een Inuit-gemeenschap die leeft van de walvisjacht. Lyoshka leeft met zijn grootvader (Nikolai Tatato) in Chukotka in het noordoosten van Rusland. Slechts 86 kilometer zee scheidt deze gemeenschap van Alaska, en Lyoshka droomt dan ook van een nieuw leven in de VS. Ook (of misschien vooral) droomt hij van de webcamgirl waarmee hij geobsedeerd is geraakt. Een slim stukje camera- en montagewerk verbindt de twee plekken via een computerscherm met elkaar, en illustreert zo tegelijk het gapende gat en de verbinding tussen de twee plekken.

The Whaler Boy is echter geen sociaal commentaar over een door armoede geteisterd gebied. Yuryev vertelt een verhaal over de dwaze dingen die we doen om eenzaamheid te voorkomen. Met op de soundtrack onder meer een van de bekendste stukken Nederlandse moderne klassieke muziek, ‘Canto Ostinato’ van Simeon ten Holt, worden we meegenomen in de dromen en gevoelens van een jonge man die uiteindelijk meer op zijn gemak blijkt in de wereld die hij dacht te moeten ontvluchten dan in welke andere plek dan ook. Net als zijn grootvader, eigenlijk, die vrijwel dagelijks vrolijk (en nooit correct) zijn eigen dood voorspelt.

Een veel donkerdere fabel vertelt Valdimar Jóhannsson’s Lamb. De film draait om een kinderloos getrouwd stel, Ingvar (Hilmir Snær Guðnason) en Maria (Noomi Rapace). Dag in dag uit werken ze op hun afgelegen boerderij. Totdat op een dag hun zwangere schaap een mens-lam hybride baart. Ze noemen het wezen Ada en adopteren haar als hun nakomeling.

Lamb voelt even heerlijk angstaanjagend als klassieke sprookjes. Te beginnen met de prachtig in beeld gebrachte IJslandse landschappen. “In het script was de natuur bijna als een personage”, vertelt Jóhannsson erover in een interview met RogerEbert.com. “Wie ooit in IJsland is geweest, heeft gezien hoe kwetsbaar we zijn tegenover de vijandige natuur. Er zijn veel verhalen die voortkomen uit de vreemde natuur die we hier hebben.”

Even lijkt Lamb een verhaal over huiselijkheid en vertrouwdheid, maar al gauw blijkt de vork anders in de steel te zitten. In een interview met Variety beschreef Rapace waar deze film voor haar over gaat: “Het is een verhaal over moederschap, verdriet, hoe ver je gaat om trauma’s te helen en je kind te beschermen.” De film werd in Amerika uitgebracht door A24, dat eerder scoorde met arthorror als Ari Aster’s Hereditary en Midsommar, en ook Lamb als horrorfilm bestempelde in de promotiecampagne. Jóhannsson zag het anders, en gelijk heeft hij – Lamb is geen horror maar een fabel. Een parabel zelfs, met zijn angstaanjagende en verwoestende slotscènes, die draaien om wat de natuur voor ons in petto heeft als we haar niet serieus gaan nemen.

Brute realiteit
Naast al deze films die metaforen en fabels gebruiken om de maatschappij te onderzoeken is Un monde de vreemde eend in de bijt. Debuterende regisseur Laura Wandel kiest voor radicaal realisme. Een doodgewone basisschool wordt een angstaanjagend psychologisch slagveld, doordat het wordt bezien vanuit het (briljant gekozen en volgehouden) perspectief van Nora (Maya Vanderbeque). Aan den lijve ondervinden we wat het betekent om gepest te worden. Of nog erger: om te moeten toekijken hoe iemand van wie je houdt gepest wordt.

Frédéric Noirhomme’s ongelofelijke camerawerk creëert een immersieve wereld waarin deurknoppen en trapleuningen angstaanjagend hoog zijn gemonteerd, en waar volwassenen abstracties zijn van wie niemand hulp hoeft te verwachten. Wandel kiest ervoor om kinderen als volwaardige mensen te behandelen in deze oefening in radicale empathie: 72 minuten lang ís de kijker de zevenjarige Nora, die haar emoties nog niet heeft leren verbergen en op wiens gezicht we ze allemaal zien passeren in micro-expressies.

Tussen al het filmische geweld die de genomineerden voor de European Discovery – Prix FIPRESCI dit jaar te bieden hebben, verdient juist deze bedrieglijk kleine film de prijs, die op grootse wijze een voor iedereen herkenbare realiteit weergeeft.

De uitreiking van de 34ste European Film Awards wordt op 11 december om 19.00 uur live uitgezonden vanuit Berlijn en is te zien via europeanfilmawards.eu.

Beginning is te zien via Picl.
Lamb draait vanaf 20 januari 2022 in de bioscoop.
Un monde draait nu in de bioscoop.
Pleasure draait nog in enkele bioscopen.
Promising Young Woman is te zien via Picl, Amazon Prime, Pathé Thuis en Ziggo en is te koop op dvd/blu-ray.