De films van Víctor Erice

Met zijn nieuwste (en misschien laatste) film Close Your Eyes vervolmaakt de Spaanse filmmaker Víctor Erice een oeuvre bezeten van de liefde voor film.

Cerrar los ojos. Sluit je ogen. Het is een zin die in elke speelfilm van Víctor Erice voorkomt en het is de titel van zijn recentste. Close Your Eyes (Cerrar los ojos, 2023) is de eerste speelfilm van de inmiddels 84-jarige Spanjaard in ruim dertig jaar, en misschien wel zijn laatste. Het is een film waarin hij de cirkel naar zijn debuut rondmaakt, waarin dezelfde vragen rondspoken als toen. Kan film een mens veranderen, ons vertellen wie we zijn? Kan film een wonder verrichten?

~

Dat het publiek bij de eerste vertoning van L’arrivée d’un train à La Ciotat in 1896 achteruitdeinsde voor de aanstormende trein is waarschijnlijk een mythe. Maar het idee dat film voorbij de randen van het doek reikt is voor altijd verbonden aan dat oerbeeld van cinema, waarvan echo’s voorkomen in elk van de vier speelfilms van Víctor Erice. Die primaire ervaring van film kijken is waar Erice in zijn werk, dat in het boek Erice-Kiarostami: Correspondences wordt samengevat als een oeuvre over “de kindertijd van cinema en de cinema van de kindertijd”, altijd naar lijkt te speuren in de blikken van zijn personages.

Zoals de blik van het jonge meisje Ana (de destijds zevenjarige Ana Torrent) in Erice’s debuutfilm The Spirit of the Beehive (El espíritu de la colmena, 1973) wanneer ze in de provisorische bioscoop in het dorp het monster van Frankenstein op het grote scherm ziet. In een essay in de bundel The Cinema of Víctor Erice schrijft filmcriticus Jean-Philippe Tessé dat films kinderen niet zozeer betoveren, maar dat ze erdoor bezeten raken. Hij beschrijft de eerste filmervaring als iets tussen verwondering en waanzin; een gevoel waar nog geen woord voor is, maar “in elk geval iets vluchtigs en immens dat Víctor Erice op wonderbaarlijke wijze heeft weten te vangen in Ana’s ogen”.

’s Avonds in bed vraagt Ana aan haar oudere zus Isabel waarom het monster het meisje vermoordde en waarom hij daarna zelf vermoord werd. Isabel antwoordt dat het meisje en het monster helemaal niet dood zijn. “In films is alles nep. Het is een truc.” Volgens Isabel is het monster in werkelijkheid een geest, die je kunt oproepen door je ogen te sluiten en je naam te herhalen: “Ik ben Ana, ik ben Ana.”

The Spirit of the Beehive is een film bezeten van film. Van de oerbeelden van cinema. En vooral is het een film over de manieren waarop films bezit nemen van ons. Hoe ze zich, in Erice’s woorden, aan de realiteit hechten als een tweede huid. In de korte film La morte rouge (Soliloquio) (2006) beschrijft Erice hoe hij als vijfjarige The Scarlet Claw (1944) zag en hoe zijn angst voor de moordende postbode in de film de realiteit insijpelde en zich daar vermengde met het bestaan in de begindagen van Franco’s dictatuur. Het fluitje waarmee de postbode zijn komst aankondigde deed de jongen vluchten “naar een hoekje om te schuilen”.

~

Elke film begint in duisternis. Als het aan Víctor Erice zou liggen tenminste. Zie hoe El Sur (1983) begint met een zwart beeld. Hoe daarin langzaam het licht opkomt, binnenvallend door een slaapkamerraam, als de lichtbundel die vanuit een projector op het doek valt. Dit openingsbeeld verbindt de donkere bioscoopzaal met de schemertoestand tussen slapen en waken. Een toestand waar vanuit je, zo schrijft kunstcriticus John Berger in zijn boek And Our Faces, My Heart, Brief As Photos, twee kanten op kunt dwalen. “Je kunt verdwijnen in een droom of je kunt je ogen openen, bewust zijn van je lichaam, de kamer, de kraaien kraaiend in de sneeuw voor het raam.”

Het is in het dralen op de rand van die twee mogelijkheden dat grenzen en contouren vervagen, en die fluïditeit onderstreept Erice, zeker in The Spirit of the Beehive, met zijn gebruik van dissolves, waarbij het ene shot in het andere overvloeit. Zoals wanneer Ana op een nacht haar bed uitgaat en naar buiten loopt. Ze sluit haar ogen en op dat moment klinkt het geluid van een naderende trein. Het beeld verandert van Ana’s gezicht naar dat van een trein waar een man vanaf springt, alsof zij deze republikeinse soldaat op de vlucht heeft opgeroepen.

Maar de mooiste overgang zit richting het einde van de film. Opnieuw is het nacht en Ana dwaalt door het bos. Ze staart in een plas water en ziet haar eigen reflectie. Het water rimpelt en haar gezicht verandert van gedaante, in dat van het monster. Zeker in onze vormende jaren kan film kijken een kruisbestuiving zijn. Als je die films later in je leven terugziet, vind je er iets van jezelf in terug. En vaak hoef je de film daarvoor niet eens opnieuw te kijken, want ze laten ook iets in jou achter, wat je altijd met je meedraagt.

~

Voor The Quince Tree Sun (El sol del membrillo, 1992) volgde Víctor Erice gedurende een herfst de kunstenaar Antonio López in zijn poging een kweepeerboom te schilderen. López benadert het schilderen met een bijna bezeten precisie. Om elke dag exact hetzelfde perspectief te hebben, plaatst hij spijkers in de grond waar hij zijn voeten tegenaan plaatst. Maar elk dag worden de kweeperen iets rijper en zwaarder en doen de takken een fractie zakken. En elke dag verandert het licht. Elk uur. Elke seconde. Schilderkunst, fotografie, film; het is een verdwijntruc. In de poging een moment te vangen, vang je het verdwijnen ervan. Het sterven ervan, om met Roland Barthes te spreken. Film, met zijn vermogen beweging en tijd vast te leggen, heeft iets van een macabere uitvinding. Op het scherm wekken we de doden tot leven, roepen we geesten aan.

~

Close Your Eyes draait om een verdwijning. Of eigenlijk meerdere verdwijningen. In de openingsscène vraagt een oude man aan een kennis om op zoek te gaan naar zijn dochter. Het enige wat hij wil, legt hij uit, is dat zij hem nog één keer aankijkt. De scène blijkt een van de weinige bewaarde sequenties van een nooit afgemaakte film binnen de film, met de veelzeggende titel La mirada del adiós (‘de afscheidsblik’). Hoofdrolspeler Julio Arenas (Jose Coronado) verdween voor de opnames waren afgerond. Loste op in het niets.

Decennia later werkt de regisseur van die film, Miguel (Manolo Solo), in het Madrid van 2012 mee aan een televisieprogramma over die verdwijning. Die tijdsprong, in combinatie met het feit dat Miguel nooit meer een film regisseerde, lijkt een verwijzing naar het hiaat van ruim dertig jaar tussen deze film en The Quince Tree Sun. In de tussenliggende jaren maakte Erice wel korte films, maar waren er vooral niet-gemaakte films. Close Your Eyes is een film doordrongen van ouderdom en de dood. Niet alleen van de personages, maar bovenal die van film zelf. Film als het tastbare celluloid dat de sporen van de tijd in zich draagt. Film als een gedeelde droom in een donkere zaal. Film als bewaarder van herinneringen aan wie je bent.

Uiteindelijk vindt Miguel Julio. Of in elk geval vindt hij de man die eens Julio was. Nu heet hij Gardel. Zijn geheugen is hij verloren. Al is dat misschien een te klinische diagnose. In een prachtige scène wordt hij bezocht door zijn dochter, gespeeld door niemand minder dan Ana Torrent. In het schemerdonker wordt Gardel wakker en kijken ze elkaar aan. “Ik ben Ana”, zegt zij. De indruk van een glimlach verschijnt op zijn gezicht, waarop Ana haar ogen sluit en herhaalt: “Ik ben Ana.” Als The Spirit of the Beehive een film was bezeten van film, dan is Close Your Eyes een film die achtervolgd wordt door de herinnering daaraan.

~

In een opwelling besluit Miguel om Julio in een in onbruik geraakte bioscoopzaal te laten kijken naar een scène uit La mirada del adiós. Als iets van onszelf bewaard ligt in films, kunnen we onszelf er misschien ook terugvinden. Als hij zijn plan voorlegt aan een vriend doet hij dat met de vraag: “Denk je dat film een wonder kan verrichten?” Waarop zijn vriend antwoordt: “Wonderen zijn in film niet meer voorgekomen sinds de dood van Dreyer.” Het is precies Dreyer die Erice vervolgens evoqueert in de slotscène. In de close-ups van gezichten die naar het doek opkijken.

In een essay schrijft Erice dat we film kijken “om opnieuw de oorspronkelijke emotie te ervaren die we op een dag in een donker theater ontdekten, om opnieuw de gezichten te zien waarin de waarheid werd onthuld, om misschien het gevoel te herontdekken dat aanwezig was tijdens die eerste ervaring”. Juist Julio’s amnesie (“het onvermogen te herinneren is op zichzelf misschien een herinnering”, mijmert Berger ergens) biedt hem een weg terug naar die primaire kijkervaring. In de blik van Julio zien we de blik van Ana in The Spirit of the Beehive. Een blik die niet herinnert, maar voor het eerst ziet. In de gloed die de film op zijn gezicht werpt, op de rand van droom en zijn, sluit Julio zijn ogen en wordt het beeld zwart.

Close Your Eyes (Cerrar los ojos) is vanaf 24 juni 2024 te zien op blu-ray (New Wave Films).