Bergman-randprogramma in Eye

In Bergman Island van Mia Hansen-Løve zoekt een regisseurs-echtpaar naar het Fårö van Ingmar Bergman. Eye Filmmuseum helpt een handje met een randprogramma met gerestaureerde versies van vier van Bergmans films.

“Kijk naar deze plek”, zegt Chris tegen haar man Tony in Mia Hansen-Løve’s Bergman Island. “De huizen, het eiland, prachtige landschappen; alles is veel minder hardvochtig dan in zijn films.” Het echtpaar, beide filmmaker, verblijft op het Zweedse eiland Fårö, waar Ingmar Bergman de laatste jaren van zijn leven doorbracht en een aantal van zijn bekendste films opnam. Ze komen er om zich te wentelen in de geest van Bergman, maar stuiten op de discrepantie tussen het Fårö uit diens films en het Fårö dat ze aantreffen.

Dat zij een ander Fårö zien dan Bergman, is deels omdat het eiland na zijn dood veranderde in een aan hem gewijd bedevaartsoord, met zelfs een Bergman-safari. Maar ook omdat het al tijdens zijn leven aan het veranderen was, zoals hij vastlegde in de documentaire Fårö-dokument (1970) die te zien is in een randprogramma dat Eye organiseert rond de release van Bergman Island. Dat programma omvat verder nog de speelfilms Through a Glass Darkly (1961), Hour of the Wolf (1968) en The Touch (1971).

In Fårö-dokument portretteert Bergman het landschap van het eiland, dat net iets groter is dan Terschelling, en haar bewoners. De vissers en schapenfokkers, leraren en bibliothecaressen. Het is een liefdevol portret dat tegelijk gaat over de manier waarop het eiland aan het veranderen is in iets dat de bewoners niet meer herkennen. Hoe hun manier van leven kopje-onder dreigt te gaan in de maalstroom van modernisering.

Façade
Dat proces heeft zich inmiddels voltrokken. In Bergman Island fietsen de personages onder meer door een verlaten vissersdorp. Het Fårö uit de films van Bergman bestaat niet meer. In zekere zin heeft het ook nooit bestaan, net als het huis uit Through a Glass Darkly waar Chris tevergeefs naar op zoek gaat. Er werd destijds alleen een buitenkant gebouwd, alle binnenopnames waren in een studio. Het was slechts “een façade”, zoals Tony opmerkt. Dat is de werkelijke reden dat zij Bergmans Fårö niet zien: omdat hij het transformeerde. Soms letterlijk, maar vaker figuurlijk.

In zijn autobiografie Laterna magica schrijft Bergman over de eerste keer dat hij Fårö bezocht: ‘Om het plechtig uit te drukken zou je kunnen zeggen dat ik mijn landschap gevonden had, mijn werkelijke thuis. Om het wat lichter te formuleren, zou je kunnen spreken van liefde op het eerste gezicht.’ Hij was er naartoe gestuurd door een wanhopige producent die hem probeerde af te brengen van het plan om zijn volgende film op te nemen op de Schotse Orkney-eilanden (want: duur, ver weg, onpraktisch).

Het werkte. Bergman vond op Fårö alles wat hij zocht voor de opnames van Through a Glass Darkly. ‘In de film komt een aangespoeld wrak voor. We gingen een bocht om en daar lag ons wrak […]. Er moest een rotsachtig strand zijn, we vonden een rotsachtig strand dat door leek te lopen tot in de eeuwigheid.’

Raamkozijnen
In zijn films gebruikt Bergman decorstukken en landschappen vaak als een uitdrukking van de gemoedstoestand van zijn personages. In die subjectieve verbeelding van de omgeving is de invloed te herkennen van de Zweedse toneelauteur August Strindberg, door wiens werk Bergman al jong gefascineerd was. Strindberg keerde zich af van het naturalisme en zette daar een werkelijkheid tegenover die constant van gedaante verandert door de perceptie van zijn personages.

In Through a Glass Darkly doet Bergman dat ook. In het huis, dat met zijn bladderende behang en loszittende planken een uitdrukking is van de fragiele mentale toestand van hoofdpersoon Karin (Harriet Andersson), maar ook in de relatie tot de omgeving: de film zit vol met shots van raamkozijnen en half openstaande deuren waardoorheen de buitenwereld lonkt. Het strand en de boomgaard als idylles die voor Karin onbereikbaar zijn. Wanneer de storm in haar hoofd losbarst, manifesteert zich dat ook in een storm buiten, die de idylle definitief wegdrijft. Een storm die al wordt aangekondigd in het openingsshot van een kalm spiegelend wateroppervlak, een reflectie van de rust die Karin (voor even) gevonden heeft in haar hoofd. Tegelijk trekken schaduwen van donkere wolken over dat water, als aankondiging van wat gaat komen.

‘Op de onbeduidende basis van de realiteit spint en weeft de verbeelding nieuwe patronen’, schreef Strindberg in een noot voorafgaand aan zijn toneelstuk Droomspel (1909). Het had ook een noot bij Through a Glass Darkly kunnen zijn, en al helemaal bij Hour of the Wolf. Die film is een weerslag van Bergmans worsteling met zijn kunstenaarschap, de grote druk die hij voelde en beschreef als ‘wachtende schaduwen’ waarvan hij niet wist wat ze van hem wilden. In de film manifesteren die schaduwen zich in het curieuze gezelschap dat de schilder Johan (Max von Sydow) uitnodigt op een kasteel waar de laatste restjes van zijn realiteitszin verdwijnen.

Elke locatie in Hour of the Wolf brengt de personages letterlijk uit balans. De schots en scheve steenformaties aan de kust, de steile hellingen en het labyrintische kasteel stellen continu het evenwicht van Johan en zijn vrouw Alma (Liv Ullman) op de proef. Net als in Through a Glass Darkly zijn er flarden van een idylle die niet kan worden vastgehouden. Uiteindelijk splijt Johans realiteitszin en verandert de omgeving in een horroruniversum waar natuurwetten niet meer gelden. Waar mensen tegen muren oplopen en doden herrijzen.

Kloppen op deuren
In beide films is buiten de personages geen mens te zien. Dat is wel anders in het wat vergeten The Touch, een film die Bergman zelf omschreef als een gefaalde poging om te filmen als de door hem bewonderde Andrej Tarkovski. ‘Ik heb mijn leven lang staan kloppen op de deuren van de vertrekken waarin hij zich zo vanzelfsprekend beweegt.’ The Touch was Bergmans eerste Engelstalige film, met een hoofdrol voor de Amerikaanse acteur Elliot Gould als de Joodse archeoloog David, die een affaire begint met huisvrouw Karin (Bibi Andersson).

Anders dan de andere twee speelfilms in het programma werd The Touch niet gefilmd op Fårö, maar op het nabijgelegen en veel grotere eiland Gotland. Een locatie die Bergman veel minder naar zijn hand kon zetten. Wat hij in films als Through a Glass Darkly en Hour of the Wolf in beeld deed, doet hij hier daarom noodgedwongen vooral in geluid. In het huis van Karin klinkt popmuziek. Vrolijk, maar ook repetitief en leeg, net als haar ‘gelukkige’ huwelijk. En rond het appartement van de explosieve en getraumatiseerde David klinken constant bouwwerkzaamheden.

Modieuze steenbrokken
De slechte reputatie van The Touch blijkt niet geheel terecht. Vooral de eenzaamheid van de personages is door Bergman (en vooral ook het camerawerk van Sven Nykvist) sterk getroffen, juist omdat ze op het drukke Gotland zijn omgeven door andere mensen met wie ze geen enkele connectie hebben. Maar afgezet tegen de andere twee speelfilms, wordt wel onderstreept wat zijn films op Fårö zo bijzonder maakt. Dat hij in Fårö een landschap vond dat hij volledig kon transformeren, kon laten uitdrukken wat in zijn personages omging.

In zijn autobiografie schrijft Bergman dat menig film in het immer veranderende artistieke landschap gedoemd is zijn waarde te verliezen. Maar ‘een paar raukar [kalkstenen rotsformaties langs Fårö’s kustlijn, EvD] blijven overeind tussen de door de tijd vermalen modieuze steenbrokken’. Dat Bergmans films tot die categorie behoren blijkt wel uit het feit dat er nog altijd mensen naar Bergmans eiland komen. Als spookjagers. Want het Fårö van Ingmar Bergman zullen ze niet vinden. Hoogstens schimmen ervan.

Fårö-dokument (1970) is te zien in Eye Filmmuseum op 11 en 21 juni.
Hour of the Wolf (1968) is te zien in Eye Filmmuseum op 20 juni (met inleiding).
The Touch (1971) is te zien in Eye Filmmuseum op 17 en 19 juni.
Through a Glass Darkly (1961) is te zien in Eye Filmmuseum op 6 juni (met inleiding).