Ingmar Bergman’s Cinema

Verbale explosies en pijnlijke stiltes

Herfstsonate

Herfstsonate

De in 2007 overleden Ingmar Bergman zou dit jaar honderd zijn geworden. Criterion pakt er groots mee uit en brengt 39 films van de Zweed uit. Hoe staat het ruim tien jaar na Bergmans dood met zijn reputatie?

Je zal een oom als Ingmar Bergman hebben! Die nodig je liever niet uit op een verjaardagsfeestje. Als de stemming er net goed in zit, is hij de man die de sfeer in één klap kan laten omslaan. Zit je net in een leuk gesprek met iemand, komt Bergman er quasi-achteloos tussen met een opmerking als deze: “De werkelijkheid is duivels. Je verbergplek is niet waterdicht. Het leven druppelt van buiten naar binnen en je bent gedwongen om erop te reageren.” Daar heb je hem weer, zie je iedereen denken. Dat het oom Bergman maar is, wiens gesomber niemand al te serieus neemt, omdat iedereen weet dat het goed met hem gaat zolang hij deprimerende opmerkingen kan maken – een beetje zoals veel Nederlanders het geluk vinden in klagen – relativeert het wel een beetje, maar toch blijft er iets naargeestigs hangen na zo’n opmerking.

Nee, Bergman is niet iemand die de lachers op zijn hand krijgt. Zeg vooral ook niet tegen hem dat je een leuke Hollywoodfilm hebt gezien, want dan krijg je de wind van voren en barst hij los: “Geen kunst passeert ons geweten zoals film doet, en gaat direct naar onze gevoelens, diep beneden in de donkere kamers van onze zielen.”

Na een avondje Bergmanfilms heb je de neiging om een touw te zoeken, of op zijn minst voortaan diep gebogen over straat te gaan, maar altijd met het besef dat zijn films over diepe menselijke ervaringen en verlangens gaan. Wie door de somberheid heen kijkt ziet dat Bergman, die in bijna zestig jaar ruim 60 films maakte en 170 toneelstukken regisseerde, met zijn werk onderzoekt wat het betekent om mens in de wereld te zijn. Voor die vraag staat iedereen in zijn leven en dat maakt de thematiek in Bergmans werk – liefde, seks, spiritualiteit en dood – universeel en tijdloos.

Parodie
Thematisch universeel en tijdloos wil niet zeggen dat alle films van Bergman dat automatisch ook zijn. Weinig mensen zullen zich in onze tijd nog herkennen in de films waarin personages met religie en God worstelen, zoals in Als in een donkere spiegel (1961) en De avondmaalsgasten (1963). Het zijn films die in de jaren zestig actueel waren, omdat in die tijd de ontkerkelijking losbarstte en veel gelovigen zich bevrijdden van religieuze dogma’s. Bergman, zoon van een strenge dominee, was met deze films de juiste filmmaker op het juiste moment. Tijdlozer zijn zijn films over huwelijk en gezinsleven. Het gezin is in Bergmans films voor kinderen geen veilige plek maar een benauwend oord, waarin ze aan hun lot worden overgelaten of door autoritaire vaders gekleineerd en vernederd worden. Het levert vaak pijnlijke scènes op, zoals in het autobiografische meesterwerk Fanny en Alexander (1982), maar ook in De stilte (1963), waarin een moeder meer tijd heeft voor haar erotische avonturen dan voor haar kind (1982).

De frustraties die kinderen op jonge leeftijd oplopen gaan in Bergmans films levenslang mee en komen vaak op oudere leeftijd tot uitbarsting. Het beroemdste voorbeeld is Herfstsonate (1978), waarin Liv Ullman een dochter speelt, die haar moeder, een concertpianist (Ingrid Bergman), eindelijk de waarheid zegt over hoe zij zich altijd emotioneel verwaarloosd heeft gevoeld. De intense verbale explosies en pijnlijke stiltes zijn vintage Bergman. Dat Herfstsonate in de jaren negentig geparodieerd werd door onder anderen Arjan Ederveen en Tosca Niterink en French & Saunders (“De zee is vol dode lichamen en op de rotsen wacht de dood”), illustreerde de status van Bergman. Hij is geen gewone filmmaker, maar een categorie op zichzelf, met een in het collectieve culturele geheugen gebeitelde stijl.

Op de divan
Ook het huwelijk is in Bergmans films geen feest, maar een bron van onbegrip, spanningen, ontrouw en verbale oorlogsvoering. Met vijf huwelijken, die alle tot kinderen leidden – om precies te zijn negen kinderen bij de vijf vrouwen – was de Zweed een ervaringsdeskundige. Het is veelzeggend dat een man in Prison (1949) – what’s in a name? – de eerste film die Bergman schreef én regisseerde, door een slecht huwelijk tot moord en zelfmoord wordt gedreven. Maar Bergmans beroemdste huwelijksdrama is de legendarische tv-serie Scènes uit een huwelijk (1973), waarin Liv Ullman denkt dat ze gelukkig getrouwd is tot haar man bekent dat hij al een tijd het bed deelt met een ander. Scènes uit een huwelijk paste perfect in de tijdgeest, omdat het traditionele huwelijk in die tijd onder vuur lag. De zesdelige serie fileert het instituut huwelijk en beent het tot het bot uit.

Voor films die je fluitend naar huis sturen, moeten we niet bij Bergman zijn, maar wel voor een messcherpe ontrafeling van menselijk handelen en denken. Bergman was een freudiaan, die in zijn werk jeugdtrauma’s en neurosen, meer in het algemeen alles wat ons drijft, scherp blootlegde. Wie naar zijn films kijkt, ligt constant bij een psychoanalyticus op de divan. Dat kan irritant zijn, maar wie zich eraan overgeeft, ziet geweldig geacteerde films, die tot op het bot gaan, en krijgt een gratis consult.


Criterions Ingmar Bergman’s Cinema bestaat uit 39 films en een 250 pagina’s tellend boek met essays over Bergman. Overigens is in Nederland ook nog steeds de door Moskwood uitgegeven, 24 films tellende Ingmar Bergman Collectie verkrijgbaar.