The Blair Witch Project

The Blair Witch Project is waarschijnlijk de meest lucratieve Amerikaanse film aller tijden: het oorspronkelijke budget bedroeg zo’n dertigduizend dollar, de Amerikaanse opbrengst ligt nu rond de 140 miljoen. Het succes is terecht. De onafhankelijk gemaakte en goeddeels op video gedraaide film is een mijlpaal in het horrorgenre en levert het bewijs dat een symbiose tussen film en internet, feit en fictie een unieke ervaring kan opleveren. En zijn de twee regisseurs nou snuff-filmers of niet?

Aan het slot van George Hickenloopers documentaire Hearts of Darkness: A Filmmaker’s Apocalypse, over de moeizame weg die tot Apocalypse Now leidde, doet regisseur Francis Ford Coppola een profetische uitspraak. "Ik heb al mijn hoop gevestigd op de komst van 8mm-videocamera’s en dat soort spul", zo stelt hij. "Mensen die normaal gesproken nooit een film maken zullen dat nu wel gaan doen, en dan zal er op een dag ineens een of ander klein dik meisje uit Ohio de nieuwe Mozart zijn en met het cameraatje van haar vader een prachtige film maken. En dan zal het zogenaamde professionalisme dat aan films kleeft voorgoed vernietigd worden en film een echte kunstvorm zijn."

Coppola zat er niet ver naast. Filmstudent Heather Donahue kwam niet uit Ohio, maar uit Philadelphia, het videocameraatje dat ze gebruikte om The Blair Witch Project op te nemen kostte vijfhonderd dollar en dat kon ze zelf nog net betalen. De 16mm camera die haar film een professioneler aanzien moest geven was wel geleend. In oktober 1994 trok ze samen met cameraman Joshua Leonard en geluidsman Michael Williams door de bossen van Black Hills Forrest in de staat Maryland, op zoek naar materiaal voor haar documentaire over een lokale legende rond een achttiende-eeuwse heks. Tijdens de opnamen hield Donahue een videodagboek bij. Vijf dagen na hun vertrek naar het bos werd het trio als vermist opgegeven. Een immense speurtocht leverde niets op, maar een jaar na de verdwijning stuitte een groep antropologiestudenten op een tas vol video-, film- en geluidsopnamen van het drietal. De tas lag begraven onder de fundering van een honderd jaar oude boshut.

Eind 1997 gaven nabestaanden van het vermiste drietal aan Daniel Myrick en Eduardo Sanchez de opdracht om met behulp van het ruwe materiaal een chronologische reconstructie van de gebeurtenissen in oktober 1994 te maken. Die reconstructie resulteerde in de film die nu als The Blair Witch Project wordt uitgebracht. Al plaatst een bij de zaak betrokken sheriff uit Maryland vraagtekens bij de authenticiteit van de helft van de beelden, wie de film ziet is onmiskenbaar getuige van de laatste uren van drie mensen die in absolute, reële doodsangst verkeren. De reconstructie van hun hellevaart is dan ook zeer huiveringwekkend, niet in het minst omdat volstrekt onduidelijk blijft wat er precies met het drietal gebeurde.

Duidelijk is dat ze in een relatief klein stuk bos herhaaldelijk de weg kwijt raakten, mogelijk omdat hun kompas niet functioneerde. Duidelijk is ook dat het drietal elke nacht geterroriseerd werd door iets of iemand in het duister. Die terreur wordt bijna tastbaar door de totale ontreddering van de slachtoffers, zo gaan de hyperventilatie en huilbuien van Heather Donahue door merg en been. Helaas kon ze zich geen infraroodcamera veroorloven: we zullen nooit zien wat zich in het duister schuil hield. De geluidsopnamen doen in ieder geval het ergste vrezen. Het is een van redenen waarom de komst van elke nieuwe nacht doodeng is. Ondanks een jarenlange ervaring met het kijken naar horrorfilms kon ik na een eerste uur vol kippenvel maar een ding uitroepen: Fuck, het wordt weer donker!

Mythologie
Omdat het uitventen van een authentieke snuff-movie op onoverkomelijke morele bezwaren stuit, hebben samenstellers Daniel Myrick en Eduardo Sanchez een geraffineerd verhaal bedacht dat de feiten van The Blair Witch Project in een fictief daglicht plaatst. Het authentieke karakter van de schokkende documentaire is volgens hen het gevolg van een unieke werkwijze die ze als ‘method filming‘ omschrijven.

Tijdens hun filmopleiding aan de universiteit van Florida ontdekte het duo dat ze beiden een zwak hadden voor speculatieve tv-documentaires als Waren de goden kosmonauten?, films waarin onverklaarbare zaken met behulp van vage foto’s, pseudowetenschappelijke rapporten en dubieuze getuigenverklaringen prikkelend worden uitgediept. Toen ze later een enge lowbudgetfilm wilden maken besloten ze zelf een mythologie te verzinnen. Het op hun website en in boekvorm verschenen relaas over de achttiende-eeuwse heks Elly Kedward en de ter dood veroordeelde Rustin Parr, die volgens zijn bekentenis op haar aandringen in 1940 zeven kinderen vermoordde, zou een verzinsel zijn. De oude gravures, de politierapporten, de verklaringen van historici en ooggetuigen, het bewijsmateriaal rond de verdwijning van Heather Donahue en haar team, alles is nep.

Foto’s, gravures en politierapporten laten zich misschien eenvoudig vervalsen, volstrekt authentiek ogende emoties van drie mensen in doodsangst niet. Om hun film een realistisch karakter te geven stuurden de makers de zorgvuldig geselecteerde acteurs Heather Donahue, Josh Leonard en Michael Williams acht dagen lang met camera’s en geluidsapparatuur, maar zonder scenario het bos in. Op vooraf vastgelegde locaties konden de acteurs hun zelf gedraaide en geïmproviseerde scènes achterlaten en verse tapes, filmrollen en summiere instructies oppikken. De drie acteurs wisten dat ze ’s nachts in hun tentje belaagd zouden worden, maar niet hoe of op welk tijdstip. Uitputting, voedselgebrek en inlevingsvermogen deden de rest. Het sterke staaltje method filming leverde achttien uur beeldmateriaal op, dat door Myrick en Sanchez vervolgens tot een coherent geheel werd samengesmeed. Aldus de makers.

Huzarenstuk
Het verhaal rond het ontstaan van The Blair Witch Project bleef lange tijd gehuld in nevelen. Maanden voordat de film aan de selectiecommissie van het Amerikaanse Sundance-festival werd voorgelegd plaatsten Myrick en Sanchez de mythologie rond de heks op het Internet. De website blairwitch.com bleek populair en genereerde een verwachtingspatroon en respons waar menig Hollywood-studio jaloers op zal zijn. In discussiegroepen werd druk gespeculeerd over vergelijkbare legendes, en over de Heks van Blair zelf. Niets wees er aanvankelijk op dat het hele verhaal verzonnen was, of dat het promotie voor een film betrof. Net als in de uiteindelijke film vervaagde het onderscheid tussen feit en fictie volledig.

Mijn eerdere stelling dat Myrick en Sanchez snuff-filmers zijn, die zich als method-filmers voordoen om hun verwerpelijke lijkenpikkerij aan een groot publiek te kunnen verkopen, hoeft dan ook niemand te geloven. Maar een van de sterke punten van film, boek, website, en de bijbehorende tv-documentaire Curse of the Blair Witch, kortom: van het hele concept, is dat de makers dergelijke speculaties bewust uitlokken. Het huzarenstuk van de twee jonge honden mag dan zijn opgezet als een slimme truc om in het enorme aanbod van Amerikaanse lowbudgetfilms op te vallen, het is zeker een hoogst originele truc die bewondering afdwingt. En een truc die werkt, getuige het fenomenale Amerikaanse succes.

Dat succes is echter niet enkel en alleen het gevolg van de meest inventieve reclamecampagne sinds jaren, zoals de mallotige Amerikaanse correspondent van het RTL-journaal onlangs beweerde. Een amateuristisch ogend, rommelig en goeddeels op video gedraaid griezelfilmpje kan niet louter op basis van een geraffineerde campagne een opbrengst van 140 miljoen dollar genereren. Zoiets lukt alleen wanneer de film een groot publiek daadwerkelijk daar raakt waar het pijn doet. En dat doet The Blair Witch Project zeker. Door het volstrekt ambivalente karakter, de realistisch ogende stijl en het ijzersterke acteerwerk appelleert de film aan diepgewortelde angsten. Iedereen die wel eens in het holst van de nacht door een bos heeft gewandeld of rond een kampvuur een spookverhaal heeft aangehoord, heeft een beetje aan die angsten geroken. De film geeft de kijker de volle laag.

Injectie
Volgens een beproefd Hollywoodgezegde is een flop een weeskind, maar heeft een kaskraker vele vaders. Het verbaast dan ook niet dat er her en der verhalen over blauwdrukken voor de film opduiken. Daarbij komt ook Ruggero Deodato’s beruchte Cannibal Holocaust (Italië, 1978) ter sprake, een raamvertelling waarin een onderzoekscommissie zich over het filmmateriaal van een door kannibalen vermoord documentaireteam buigt. Deodato’s exploitatiefilm heeft echter slechts zeer oppervlakkige overeenkomsten met The Blair Witch Project, en mist de subtiele aanpak: waar Myrick en Sanchez goedkope schokeffecten mijden laat de Italiaan zijn acteurs voor het oog van de camera exotische dieren afslachten. Foute boel.

Als de onconventionele film al in een traditie past, dan is het die van de door nieuwkomers gemaakte lowbudget horrorfilm, het domein van meerdere Amerikaanse mijlpalen in het genre. De commercieel en artistiek geslaagde klassiekers Night of the Living Dead (George Romero, 1968), The Texas Chainsaw Massacre (Tobe Hooper, 1974), Halloween (John Carpenter, 1978) en The Evil Dead (Sam Raimi, 1983) kwamen allen buiten het bereik van Hollywood tot stand en gaven het genre nieuwe impulsen. Waar de door het succes van Scream herboren horrorfilm de laatste jaren een teleurstellende reeks half ironische en nimmer verontrustende formulefilms opleverde, laten Myrick en Sanchez eindelijk weer eens zien waar het werkelijk om draait. Door de controle tijdens de opnamen volledig aan de acteurs over te dragen namen ze een enorme gok, een risico dat geen enkele gevestigde producent ooit zou nemen. De vele vaders van hun kaskraker moeten dan ook niet bij oppervlakkig verwante films gezocht worden, de broodnodige injectie voor het genre is het kind van de twee filmmakers en de drie hoofdrolspelers, die niet alleen hun gezicht maar ook hun eigen naam aan de film leenden.

Dat Myrick en Sanchez er niet voor kiezen in het genre door te gaan is hun goed recht en misschien ook wel verstandig: een voltreffer als deze laat zich niet herhalen en hun voorgangers hadden alle vier te kampen met stigmatisering. Het duo trok ook in financieel opzicht lering uit de ervaringen van Romero, Hooper en Raimi, die de rechten over hun lowbudget mirakels voor een bescheiden winst uit handen gaven en niets van de aanzienlijke opbrengsten terug zagen. De deal die de makers van The Blair Witch Project met distributeur Artisan sloten bevat een clausule die bij een opbrengst van meer dan tien miljoen dollar winstpercentages voor alle betrokkenen veiligstelt. De hellevaart krijgt dus ook voor Heather Donahue, Josh Leonard en Michael Williams een happy end.

Maar toch, terugdenkend aan het laatste half uur van de film rijzen de haren me weer te berge en bekruipt me het nare gevoel dat er helemaal geen happy end is. Die drie zijn toch zeker hartstikke dood, of zitten nog steeds gevangen in dat bos, of erger? Of niet… of wel? Een ding is zeker: in mijn nachtmerries kom ik ze ongetwijfeld nog vaak tegen.

Het boek Het Blair Witch Project: Een dossier verschijnt bij Luitingh-Sijthoff; de documentaire Curse of the Blair Witch is op 13 oktober te zien op Net5; de website blairwitch.com heeft een (minder omvangrijke) Nederlandse mirror op blairwitch.nl. Wie boek, documentaire of website vooraf ziet verhoogt de filmpret aanzienlijk, maar zonder gedegen voorkennis breekt het angstzweet u ook wel uit.

Dit is het derde deel van de serie ‘Het einde van…/2001 vragen aan de cinema’.