ORBIS PICTUS

Het lijken metaforische vertellingen, de films van de Slowaak Martin Sulík, maar zelf ontkent de regisseur iedere intentie tot beeldspraak. In The garden liet hij zijn hoofdpersoon nog ronddwalen in een magische tuin. Orbis pictus, zijn nieuwste film, gaat over een jong meisje dat aan de hand van een fantasie-landkaart op zoek gaat naar haar moeder. Metaforisch of niet, het is een zonderlinge wereld, vol excentrieke personages, waarin Sulík ons meevoert.

Volgens de huidige generatie filmmakers uit Slowakije en Tsjechië is er geen sprake van een nieuwe ‘nouvelle vague’-stroming. Toch is er de laatste jaren onmiskenbaar sprake van een verrassende opleving van de Tsjechische en Slowaakse cinema. De films van regisseurs als Jan Sverák (Kolya), Petr Václav (Marian) of de dit jaar met een Tiger Award bekroonde Petr Zelenka (Knoflíkari) mogen dan stilistisch en inhoudelijk hemelsbreed van elkaar verschillen, één ding hebben ze wel gemeen: talent.
Orbis pictus is in feite al de vierde lange speelfilm van de 35-jarige Sulík, die in 1991 debuteerde met Tenderness en wiens tweede speelfilm Everything I like uit 1992,een groot aantal internationale prijzen in de wacht sleepte. Deze twee films werden jammer genoeg niet in Nederland uitgebracht, al werd Everything I like wel in 1994 op het Filmfestival Rotterdam vertoond. Voor een retrospectief is het natuurlijk nog veel te vroeg, maar wie de betovering heeft ondergaan van The garden en Orbis pictus, verlangt er naar om ook met de andere films kennis te maken.

Onhandelbaar
De zestienjarige Terezka is op de kostschool, waar ze door haar moeder is weggestopt, niet langer te handhaven. Ze zou onhandelbaar en eigenzinnig zijn, zo blijkt uit een brief van de schoolleiding aan haar moeder, waarvan de inhoud overigens pas halverwege de film onthuld wordt. Maar hoezo een problematisch kind? Ze heeft misschien een afwijkende kledingsmaak en een hekel aan autoriteiten, maar de vrolijke Terezka is eigenlijk de goedheid zelve. Op haar vreemde tocht door het landelijke Slowakije gaat ze op liefdevolle wijze om met de meest uitzonderlijke figuren. Zoals de vrouw die half ingegraven in de grond zit om de pijn in haar benen te verdrijven en de jongen die tegen zijn zin met de veel oudere weduwe van zijn broer moet trouwen. De onderliggende boodschap lijkt duidelijk: de naïeve Terezka leert de grote wereld kennen en dat gaat — soms zelfs letterlijk — met vallen en opstaan.
Echt dramatisch wordt het tijdens haar tocht niet. Al lijkt de vrachtwagenchauffeur die haar een lift geeft misschien meer te willen dan alleen een dansje als dank voor de nieuwe kleren die ze van hem mag uitzoeken uit zijn illegale lading. Maar het blijft uiteindelijk allemaal toch bij onschuldige en goedbedoelde adviezen, zelfs bij de ex-geliefde van haar moeder, die haar benen uit elkaar duwt, maar alleen om haar te helpen bij het pianospel.

Eindpunt
Sommige recensenten vinden het een doodzonde om in een bespreking het einde van een film weg te geven. Ze vergeten dan echter dat er genoeg films zijn die met het einde beginnen, zonder dat ze aan kracht of verrassing inboeten. Of wat te denken van de films waarvan de afloop zo evident en bekend is — iedereen weet toch dat de Titanic gaat zinken — dat je je zou kunnen afvragen waarom er überhaupt nog publiek komt.
Degenen die het einde van Orbis pictus niet willen weten, raad ik aan om hier met lezen te stoppen. Op het moment dat de kijker begint te denken dat Terezka geen ontmoeting meer met haar moeder zal hebben — wat toch het doel van haar reis is — gebeurt het toch nog. Maar het is wel een zeer ongewoon weerzien. Er is iets met de moeder gebeurd, wat ik hier niet zal verklappen, maar wel als de ultieme ingreep in het fantasierijke universum van Martin Sulík mag gelden. Toen ik de film voor de eerste keer zag, vond ik dat Sulík hiermee de grens van het geloofwaardige had overschreden. Hoe ongewoon, wereldvreemd of gewoon gestoord de meeste van zijn personages ook zijn, ze bleven tot op zekere hoogte herkenbaar. Misschien heeft Sulík onbewust een eindpunt bereikt in zijn surrealistische spel met de werkelijkheid en zal zijn volgende film alledaags en realistisch zijn. Er zijn op dit moment in ieder geval weinig regisseurs van wie ik zo sterk uitzie naar de volgende film.

François Stienen