71 FRAGMENTE EINER CHRONOLOGIE DES ZUFALLS

De Oostenrijker Michael Haneke sloot twee jaar geleden een onthutsend drieluik af met 71 Fragmente einer Chronologie des Zufalls. Het heeft even geduurd, maar de film is nu ook in Nederland te zien. Concentreerde Haneke zich in Der siebente Kontinent (1988) en Benny’s Video (1992) op het gezinsleven, in 71 Fragmente verlegt hij zijn blik naar de hele samenleving.

In het begin van 71 Fragmente vermeldt een titelkaart dat op 23 december 1993 een jongeman een paar mensen zomaar doodschoot, waarna hij zelfmoord pleegde. Deze opening legt een doem op wat nog komen gaat, ook al weten we niet wie de dader is en of het echt is gebeurd. In de loop van de film neig je als kijker ernaar de aanheftekst te vergeten, maar een zekere mismoedigheid laat je niet meer los, ook al niet omdat vanaf de proloog berichten uit het televisiejournaal — door de grove video-korrel op het netvlies gebrand — voortdurend herinneren aan de brandhaarden in de wereld.
Na de gruwelijke aankondiging in het begin gaat de film terug naar 12 oktober 1993. Een klein jongetje waadt ’s nachts door het water en verstopt zich in een vrachtwagen, die voortraast over een donkere snelweg. Het ontbreken van muziek zorgt voor een oorverdovende stilte. De situatie waarin het kind zich bevindt wordt gekenmerkt door kilte en eenzaamheid. Dit gevoel wordt in de film steeds sterker.

Weefpatroon
In korte scènes, vaak met weinig dialoog, wordt vervolgens een aantal andere personages voorgesteld. Haneke toont hen in tableaux, die vaak met een statische camera zijn opgenomen. Ze zijn door een harde schnitt gescheiden van de volgende scène, wat duidelijk maakt dat de karakters niets met elkaar te maken hebben. Het toeval zal sommigen van hen bij elkaar brengen.
Wat is er te zien? Een blonde man steelt pistolen en verkoopt ze door; een bezorgde vader informeert naar de temperatuursverhoging van zijn baby; een student moet met een tangram een Latijns kruis leggen; een kinderloos echtpaar krijgt een zwijgzaam weesje; een oude man vraagt om aandacht van zijn dochter en het kleine jongetje uit het begin blijkt een zwerfkind uit Roemenië te zijn, dat liever de ‘Donald Duck’ steelt dan een seksblad. Veel mensen hunkeren naar contact, maar weinig realiseren dat, lijkt Haneke mee te willen delen. De verhaallijnen leiden een eigen leven en doorkruisen elkaar willekeurig, of beter: schijnbaar willekeurig, want Haneke bepaalt wie er door het lot zal worden getroffen.
Het indrukwekkende van 71 Fragmente is, dat de bioscoopbezoeker een machteloos werktuig wordt in de handen van de filmmaker. Haneke houdt ons een verrekijker voor, waardoor we, altijd in een grijs-blauwe belichting, alleen details zien. Als de lens wordt bewogen zijn we het beeld kwijt en stelt Haneke scherp op de volgende close-up. Zo wordt de kijker met stijgende verontrusting getuige van de voltooiing van een weefpatroon, waarin Haneke de stukken langzaam op hun plaats legt.

Pedagogische eenheid
Haneke’s observatietechniek verhindert emotionele betrokkenheid bij het onderwerp. Het lot heeft immers ook geen mededogen. Gevoelige momenten zijn in de film dan ook zeldzaam. In zijn kaleidoskoop van menselijke gebeurtenissen laat Haneke één huiselijke situatie toe die medeleven van de kijker oproept: in een badkamer bidt een man lispelend tot God om hem, zijn vrouw en hun baby te vrijwaren van ongeluk. Bij Haneke is dat vragen om moeilijkheden. Zijn montage van televisiebeelden laat juist zien dat geen enkele macht invloed uitoefent op gruwelijke gebeurtenissen in het leven. Registreren en laten zien, meer is er niet. Als de televisie geen nieuwe uitbarstingen van geweld kan tonen, herhaalt het gewoon oude programma’s. De infecterende invloed van de media wordt niet zo expliciet gesteld als in Benny’s Video, maar is in wezen bedreigender omdat Haneke het onderwerp verheft naar nationale schaal. Elke huiskamer wordt bedolven onder televisiebeelden die, zo suggereert Haneke, invloed uitoefenen op het bewustzijn en de onderlinge communicatie van mensen.
Toch komt Haneke in 71 Fragmente minder cynisch over dan in Benny’s Video, die gaat over de moord die een jongetje pleegt op zijn klasgenootje. Dat was een daad waarvoor geen redelijke verklaring viel te geven, net als bij de schietpartij in 71 Fragmente. Doordat de regisseur in Benny’s Video veel oog heeft voor het gezin waaruit het dadertje voortkomt, maakt hij in die film duidelijk dat hij het niet heeft begrepen op het gezin als pedagogische eenheid. In 71 Fragmente neemt hij meer afstand van het gezin met als resultaat een minder aangrijpende, maar wel serieuzere film. Hij legt de verantwoordelijkheid voor de intermenselijke geweldsexplosies nu bij de maatschappij als geheel. Dus ook bij de kijker.

Kees Hogenbirk