Thuiskijken – 28 augustus 2014

Jean Epstein-box
De camera als een metalen brein

Eén schitterende sequentie van ruim tien minuten laat vrijwel alles zien wat cineast Jean Epstein aan stijlmogelijkheden gebruikte om de psycho­logie en gedachten van zijn personages te verbeelden. De sequen­­tie zit in Le lion des mogols (1924), een van de veertien films uit de onlangs uitgebrachte Jean Epstein dvd-box.

Door André Waardenburg

De hoofdpersoon van Le lion des mogols is in de veronderstelling dat de vrouw van wie hij houdt verliefd is op een ander. Om zijn verdriet te verdrinken gaat hij naar een café. Hij zit aan een tafeltje, met om hem heen wild dansende mensen. In een razend tempo slaat hij, uitdrukkingsloos voor zich uit starend, meerdere borrels achterover. Als een man aan een tafeltje naast hem een vrouw lastigvalt, springt hij op en redt haar uit de klauwen van de viespeuk. Vervolgens drinkt hij met haar en nog iemand verder en zweept hij de musici op. Om vier uur ’s nachts stappen ze gedrieën in een taxi. Hij instrueert de chauffeur snel door de stad te rijden, waarbij hij rechtop in de taxi staat — het is een open automobiel. Zijn twee medepassagiers raken bevangen door angst en opeens heeft de man er genoeg van, stopt de auto en stapt uit.
Niet het verhalende aspect van deze scènes is bijzonder, maar de manier waarop Jean Epstein ze in beeld brengt. Hij gebruikt filmtechnieken die geassocieerd worden met het Franse (film)impressionisme: dubbelbeelden, onscherpte, een snelle montage, point of view-shots, versnelling en vertraging en (extreme) close-ups. Via deze technieken kruipen we in het hoofd van de naar vergetelheid hunkerende man die aan niets wil denken. Dat lukt natuurlijk niet: op driekwart van de sequentie duikt de vrouw die hij wil vergeten op in beeld, ‘geprojecteerd’ over een point of view-shot van dansers. Onscherpe beelden suggereren ondertussen zijn toenemende dronkenschap. Op een gegeven moment kijkt hij door een glaasje, waarna we onscherp zien wat hij ziet.
Naarmate de avond vordert, toont Epstein steeds meer close-ups van zijn hoofdrolspeler Ivan Mosjoukine, wiens blik steeds meer naar binnen keert, totdat de melancholie toeslaat en hij zijn geliefde weer voor zijn geestesoog ziet. Kort daarop ontwaakt hij ruw uit zijn droomachtige staat, een moment dat wordt gemarkeerd door de pianist, die we steeds op de rug hebben gezien, zich te laten omdraaien. Hij kijkt recht in de camera, blijkt een ooglapje te hebben en tovert een enge grimas tevoorschijn. Ook Mosjoukine kijkt eventjes recht in de camera. De korte taxirit door Parijs illustreert de interesse van de impressionisten (en Epstein) in snelheid en beweging, door hen vertaald in een zeer ritmische, accelererende montage. Ondanks al deze technieken staat de emotie voorop, die van melancholie tot opwinding gaat en weer terug, met de taxirit als dollemansrit van een suïcidaal iemand.

Le tempestaire

Photogénie
Voordat Jean Epstein (1897-1953) cineast werd, schreef hij over film. Zijn geschriften zijn soms een beetje esoterisch en lastig te begrijpen maar geven wel een goed beeld van zijn ideeën over het medium dat indertijd pas 25 jaar bestond. Hij begon begin jaren twintig en schreef zijn leven lang over diverse aspecten van de filmkunst. Van zijn fascinatie voor de close-up, tot zijn teleurstelling over de avant-garde die midden jaren twintig steeds maar weer terugviel op afgezaagde trucjes als supersnelle montage of hypergestileerde decors — Epstein haatte Das Cabinet des Dr. Caligari.
Epsteins essays over film combineren zijn interesse in poëzie, literatuur, schilderkunst, filosofie en muziek met een wetenschappelijke belangstelling die zijn training als medicus verraadt. Hij zag de camera als een metalen brein dat de werkelijkheid niet zozeer vastlegde als transformeerde. Als een soort microscoop penetreerde de camera de zichtbare wereld en onthulde er (ongeziene) aspecten van. De camera was een apparaat dat de werkelijkheid voor onze ogen onthult en verborgen lagen van de wereld blootlegt zodat we die met nieuwe blik kunnen waarnemen — enigszins vergelijkbaar met het begrip ostranenie (‘vreemdmaking’, defamiliarisatie) uit het Russisch formalisme. Iets wat bekend of zelfs cliché is via (nieuwe) artistieke technieken zodanig presenteren dat het weer fris wordt. Kunst, en dus ook film, laat je opnieuw kijken, dan wel voor het eerst zien. Door iets wat photogénie werd gedoopt door Epsteins tijdgenoot Louis Delluc, een filmcriticus, vergroten en verfijnen we het bereik van onze zintuigen — waarbij photogénie niet te verwarren is met het woord fotogeniek. Photogénie is een mysterieus proces waardoor een beeld van bijvoorbeeld een geweer niet meer slechts ‘een geweer’ is maar beladen met betekenis. In de woorden van Epstein: ‘Een close-up van een revolver is niet langer een revolver, het is een revolver-karakter, in andere woorden een impuls tot wroeging of misdaad, falen, zelfmoord (…) Het heeft een temperament, gewoontes, herinneringen, een wil, een ziel.’
Photogénie is iets mystieks, een verbond tussen camera, filmdoek, emoties en de psychologie van de toeschouwer, waarbij de filmcamera de werkelijkheid transformeert en/of bezielt en daarmee ook de kijker (in zijn onderbewuste) raakt. Epstein besluit zijn essay over photogénie met een paradox: ‘Cinema is het krachtigste medium van de poëzie, het werkelijkste medium voor het onwerkelijke, het ‘surrealistische’ (…)’.
De unieke technische eigenschappen van de filmcamera (kadrering, beweging, dubbelbeelden, vertraging, versnelling, belichting etc.) zijn hierbij van cruciaal belang en zorgen er bovendien voor dat het medium cinema zich onderscheidt van theater, fotografie, literatuur en schilderkunst. Photogénie vormt zo de essentie van de film als nieuwe kunstvorm in de jaren twintig.
Epsteins meesterschap in het indertijd nieuwe medium leverde een aantal meesterwerken op, waaronder Coeur fidèle (niet in deze box, wel op een Masters of Cinema-­dvd), Le tempestaire, La glace à trois faces en de schitterende, sfeervolle Edgar Allan Poe-­adaptatie La chute de la Maison Usher (1928), die zich tussen droom en nachtmerrie begeeft. La glace à trois faces gaat over een man die wordt begeerd door drie vrouwen. In drie hoofdstukjes zien we hun gezichtspunten op het tijdelijke samenzijn met hem. In een ervan wordt het verhaal doorbroken door snel gemonteerde herinneringen aan vroeger, zoals iemand die een ander een anekdote vertelt tegelijkertijd aan iets anders kan denken. In de epiloog stapt de man zelf in een Bugatti en gaat steeds harder rijden, een rit die net als in Le lion des mogols middels montage en andere filmische middelen enerverend verbeeld wordt.

Jean Epstein

Zinderend
Eind jaren twintig benadrukte Epstein in een essay dat verandering van levensbelang is voor een kunstenaar en voegde zelf de daad bij het woord. Hij ging films maken die hij treffend omschreef als ‘psychologische documentaires’ en schreef een essay over zijn zoektocht naar waarachtigheid en waarheid. In de laatste fase van zijn carrière draaide Epstein films op een aantal kleine eilandjes voor de kust van Bretagne, zoals Bannec, Balanec en Ouessant. De woeste natuur sprak hem aan, evenals de eenvoudige leefwijze van de bevolking die leefde van de visserij en nog niet beschikte over elektriciteit. Zijn psychologische documentaires mengen etnografie en folklore met een interesse in de archaïsche, mythische elementen van deze eilanden, met hun bijgelovige bewoners die nog ver weg stonden van de moderne wereld. Epstein gaat op locatie filmen met de eilandbewoners als acteurs — de geboorte van het neorealisme, maar dan in Frankrijk. Epstein laat deze wereld botsen op een filmstijl waarin nog altijd kenmerken van de avant-­garde te herkennen zijn, zoals een nadruk op opvallende composities en drang tot experimenteren met beeld en geluid.
Zo gaat zijn een-na-laatste film, Le tempestaire (1947), over een meisje dat bang is dat haar verloofde zal omkomen bij een storm tijdens het vissen. Ze bezoekt een ‘stormtemmer’, een oude man die in een glazen bol kijkt en met zijn adem de woeste zee terugblaast, wat Epstein natuurlijk laat zien in reverse-motion. Het opvallendst is de geluidsband die grotendeels uit een huilende wind bestaat, een doordringend geluid dat Epstein soms vertraagt, net als zijn beelden van de op de rotsen stukslaande golven. Ook zijn oude voorliefde voor zinderende close-­ups steekt hier de kop op, met enkele intense shots van de jonge vrouw die haar verloofde wil redden. Ook Finis terrae (1928), de eerste film die hij op Bannec draaide, heeft een mythische kwaliteit die onverminderd krachtig is. Zoals het merendeel van zijn oeuvre zeer de moeite van het (her)ontdekken waard.

De Jean Epstein-box omvat veertien Engels ondertitelde films | de extra’s en het 160 pagina’s tellende begeleidende boekje zijn in het Frans | import-dvd (regiovrij) | Distributie Potemkine Films

Releases

Vijf hoogtepunten uit het aanbod voor thuiskijkers deze maand, beschikbaar op dvd, blu-ray of video on demand.

The Knick, seizoen 1 | Iets meer dan een jaar na zijn ‘pensioen’ is Steven Soderbergh (goddank) alweer terug achter de camera voor de tiendelige HBO-serie The Knick, met Clive Owen als drugsverslaafde arts in een New Yorks ziekenhuis in de vroege twintigste eeuw. De eerste aflevering is nog tot 9 september gratis te zien via HBO Go. vod | HBO

Ida | Stel je Vermeers Meisje met de parel voor in zwart-wit, steel haar parel, verwissel haar tulband voor een nonnenkapje, en dan heb je zo’n beetje de prachtige Poolse novice Anna. In deze oogverblindend mooi geschoten zwart-witfilm blijkt zij een ijzingwekkende geschiedenis te hebben. dvd/blu-ray | Twin Pics/Cinéart

Snowpiercer | Een trein met de laatste mensen dendert onafgebroken door een post-apocalyptisch ijslandschap. Boon Jong-ho vraagt in zijn bewerking van de allegorische Franse strip La Transperceneige, met de trein als rijdende metafoor voor de samenleving, wat er is geoorloofd voor het voortbestaan van de mens. dvd/blu-ray | De Filmfreak

Tom à la ferme | Tom op de boerderij: het zou de titel van een vrolijk babyboekje kunnen zijn. Maar de vierde film van het Canadese Wünderkind Xavier Dolan is zeker niet voor de kleintjes. Dolan maakte van het gelijknamige toneelstuk van Michel Marc Bouchard over zelfhaat en homohaat een broeierige thriller. dvd | Homescreen

Blue Ruin | Een Amerikaanse do it yourself-film die het wraakgenre door de mangel haalt. Een dakloze in een wrakkige blauwe Pontiac kiest na de vrijlating van een crimineel voor de al­oude methode oog om oog. We volgen hem in de neerwaartse spiraal terwijl hij zijn onhandige wraakmissie voltooit. dvd | De Filmfreak

Import

Het beste uit het wereldwijde aanbod voor thuiskijkers deze maand, geselecteerd door Boudisque (boudisque.nl).

Salvatore Giuliano | Als geen ander legde Francesco Rosi in de vroege jaren zestig zijn vinger op de zere plekken van de toenmalige Italiaanse maatschappij; plekken die nog altijd teer zijn. In Savatore Giuliano recreëert hij op meticuleuze wijze het onderzoek naar de moord op de gelijknamige Siciliaanse maffioso. dvd+blu-ray, regio 2/B | Arrow Academy

Norte, the End of History | Niet veel van de films van de Phillipijnse IFFR-favoriet Lav Diaz werden eerder op dvd uitgebracht. Niet vreemd, met zijn reputatie als langfilmer, die zijn hand niet omdraait voor meesterwerken van meer dan vijf uur. Maar om zijn tour de force Norte, the End of History kan niemand heen. dvd/blu-ray, regio 2/B | New Wave Films

Sundays and Cybèle | Hoe de tijden kunnen veranderen: het is moeilijk voor te stellen dat deze Franse film uit 1962, over de platonische relatie tussen een getraumatiseerde oorlogsveteraan en een jong meisje, vandaag de dag gemaakt zou kunnen worden, laat staan dat hij een Oscar voor beste niet-Engelstalige film won. dvd/blu-ray, regio 1/A | Criterion

Macbeth | Niet de minste regisseurs stortten zich al eerder op dit Shakespeariaanse drama: van D.W. Griffith via Orson Welles naar Akira Kurosawa. Maar Roman Polanski wist er in de eerste film na de moord op zijn echtgenote Sharon Tate een compleet eigen, bloederige en seksueel directe versie van te maken. dvd/blu-ray, regio 1/A | Criterion

Das Cabinet des Dr. Caligari | De nieuwste 4K-restauratie door de F.W. Murnau Stiftung, die op de afgelopen Berlinale in première ging, moest ervoor zorgen dat deze expressionistische klassieker, ook in het digitale tijdperk in bioscopen te zien zou blijven. Maar hij levert evengoed een nieuwe thuisuitgave op. dvd/blu-ray, regio 2/B | Eureka/Masters of Cinema

De Grote Oorlog, deel 6
A Farewell to Arms

Omdat het dit jaar honderd jaar geleden is dat de Eerste Wereldoorlog uitbrak, besteden we in dit herdenkingsjaar maandelijks aandacht aan een klassieke film over de Grote Oorlog.

In juli 1918 raakte Ernest Hemingway gewond aan het Italiaanse front. Een jaar eerder had de beginnend journalist zich als vrijwilliger aangemeld bij het Franse Rode Kruis. Zij stuurden hem naar Italië, waar hij als ambulancechauffeur werkte. De achttienjarige Hemingway liep zijn granaatwonden op tijdens de Slag bij de rivier Piave. Hij werd naar een ziekenhuis in Milaan vervoerd waar hij verliefd werd op zijn verpleegster. Hemingway verwerkte deze liefdesaffaire en zijn oorlogservaringen in A Farewell to Arms (1929), zijn derde boek.
Van de roman bestaan twee filmversies, uit 1932 en 1957. Het is de door Frank Borzage geregisseerde versie uit 1932 die te boek staat als beste bewerking van Hemingways eerste bestseller, al was de schrijver zelf kritisch. Ter gelegenheid van de herdenking van 100 jaar WOI wordt de film eind september opnieuw uitgebracht door de BFI; een Amerikaanse editie verscheen in 2011.
De boomlange Gary Cooper speelt Fre­deric, het alter ego van Hemingway. Hij is een bon vivant die het liefst dronken wordt en vrouwen versiert. Als hij verpleegster Catherine (Helen Hayes) ontmoet, die door zijn Italiaanse vriend Rinaldi wordt begeerd, maakt hij haar het hof. De verleidingsscène is opmerkelijk. Deze vindt plaats in een maanverlichte, romantische setting maar wat Frederic daar uithaalt grenst aan verkrachting. Zij sputtert lang tegen maar hij zet zijn zin door. Frederic beroept zich op uitzonderlijke omstandigheden: in de oorlog gelden nou eenmaal andere regels, hij heeft simpelweg geen tijd voor hofmakerij. Misschien zijn ze morgen wel dood, dus moeten ze nu genieten. Ook wordt vrij expliciet duidelijk dat Catherine haar maagdelijkheid verliest. De seks zelf wordt slechts gesuggereerd, maar toch. Dit was dan ook een ‘pre-­code’ productie, gemaakt twee jaar voordat Hollywoods zelfcensuur echt van kracht werd. De ongetrouwde Catherine raakt zelfs zwanger, in de ogen van de katholieke kerk én Hollywood een zonde. De film redt zich uit deze netelige situatie door een sympathieke priester een nephuwelijkssacrament te laten prevelen in het ziekenhuis waar Frederic terecht komt.
Borzage maakt van A Farewell to Arms vooral een liefdesfilm en schrapt veel van de oorlogsscènes uit het boek. Het krachtigst is de montagesequentie waarin Frederic deserteert en op zoek gaat naar Catherine, die in Zwitserland wil bevallen. Hij loopt langs het front en ziet overal om zich heen dood en verderf. Voor een vroege geluidsfilm is het fraaie, Oscarwinnende camerawerk opvallend vloeiend maar het allermooist zijn de momenten waarop Borzage experimenteert met het medium. Als Cooper op een brancard het ziekenhuis wordt ingereden, zien we de hele scène vanuit zijn (liggende) gezichtspunt: het met sierlijke fresco’s beschilderde plafond, zijn kamer en uiteindelijk Catherine die een zoen op de camera plant. Voor even verdwijnt alle pijn en ellende.

André Waardenburg

A Farewell to Arms | Verenigde Staten, 1932 | Regie Frank Borzage | Met Gary Cooper, Helen Hayes | Op dvd & blu-ray (BFI, regio 2/B of Kino, regio 1/A)

OORSPRONKELIJK VERSCHENEN IN DE FILMKRANT #368