Thuiskijken – 19 december 2013

Jaaroverzicht 2013
Einde van het bezit

De crisis is misschien wel het beste wat VOD-aanbieders heeft kunnen overkomen. We gaan minder uit en bezit is een achterhaald begrip geworden. De VOD-markt groeit dan ook onstuimig en zet nu vraagtekens bij het eerste recht op vertoning van bioscopen.

Door Edo Dijksterhuis

Voor hongerige ‘binge watchers’ was 2013 het jaar van de Grote Sprong Voorwaarts. Het video-on-demand aanbod groeide explosief in Nederland, vooral doordat een ongekend groot aantal nieuwe spelers de markt betrad. Het begon in april met de introductie van Voddler, de Zweedse VOD-­innovator die kijkers in staat stelt films te delen met vrienden. RTL Nederland kocht de digitale tak van Videoland, met de intentie die uit te bouwen tot abonneekanaal. De Finse uitgever Sanoma investeerde in WappZapp, een app voor streaming video die YouTube-video’s, series en films tot gepersonaliseerde programma’s smeedt. En de NPO ging in zee met SBS en RTL om samen de VOD-dienst NLziet op te zetten, die vanaf begin 2014 actief moet zijn.
Maar het belangrijkste wapenfeit was natuurlijk de komst van Netflix. De absolute wereldleider op het gebied van VOD — meer dan 40 miljoen abonnees mondiaal — koos de historisch beladen datum van 11 september om Nederland toe te voegen aan haar speelveld, dat nu 41 landen beslaat. Voor het eerste jaar mikt het Amerikaanse bedrijf op een bescheiden groei, zo’n 70.000 abonnees, maar daarna zal de expansiecurve een scherpe knik omhoog maken, zo is de verwachting.
Video-on-demand is een jonge markt met een stevige groeipotentie, waar bedrijven die zich weten te onderscheiden middels aanbod of diensten een echte klapper kunnen maken. Stichting Filmonderzoek wist te melden dat het aantal VOD-gebruikers in ons land binnen drie jaar tijd is verdubbeld tot twee miljoen. De omzet steeg in 2012 tot 72 miljoen euro. En dat is pas het begin. Accountantsbureau PricewaterhouseCoopers voorspelt dat dat cijfer in 2017 zal zijn verdrievoudigd. Voor dit jaar wordt de VOD-­omzet al geschat op 97 miljoen euro, een groei van bijna 35 procent vergeleken met een jaar geleden.
Reuring op de VOD-markt is misschien goed nieuws voor durfinvesteerders, maar schiet de filmliefhebber er ook iets mee op? In eerste instantie niet heel veel. Het filmaanbod van de nieuwe VOD-diensten is vooralsnog beperkt. WappZapp heeft iets meer dan tweehonderd titels in de aanbieding. NLziet werkt als een opgewaardeerde versie van Uitzending Gemist en biedt dus oud tv-aanbod. En ook Netflix moet het vooral hebben van series als Dexter, Prison Break en Homeland. Voor film leunt de VOD-gigant op Hollywoods ‘back catalogue’, films die doorgaans ouder dan twee jaar zijn. Alleen online videodiensten als Video­land bieden actuelere titels.
Nederlandse films vinden overigens relatief eenvoudig hun weg naar het VOD-kanaal. Meteen bij het startschot had Netflix onder andere Zomerhitte, De hel van ’63, Tirza en zo nog een handvol titels al in de aanbieding. Gesprekken met individuele distributeurs zorgen voor nog soepeler doorstroom. Abonneekanaal HBO, actief in Nederland sinds begin 2012, is bijvoorbeeld een samenwerkingsverband aangegaan met Dutch FilmWorks, dat al haar films nu via HBO op het kleine scherm brengt.

Cocoonen
De onstuimige groei van de relatief nieuwe VOD-kanalen heeft onvermijdelijk negatieve effecten op oudere delen van de thuiskijkmarkt. De klappen vallen vooral in de dvd-verkoop. Van de schijfjes gingen er in 2012 ruim een vijfde minder over de toonbank dan het jaar daarvoor; een omzetkrimp van 50 miljoen euro. Van blu-rays worden er iets meer verkocht dan voorheen, maar die omzetten zijn te bescheiden om echt verschil te maken. De duikvlucht van de verkoopcijfers wordt nog eens versneld door de sluiting van steeds meer dvd-speciaalzaken.
Trendwatchers zien de opkomst van de VOD-markt als onderdeel van de verschuiving van bezit naar toegang. Een flexibel huurhuis gaat boven een koopwoning, deelauto’s vervangen de heilige koe die het merendeel van de tijd werkeloos voor de deur staat, en een film streamen is preferabel boven een ouderwets schijfje, dat kwijt kan raken en plaats in beslag neemt. Maar de VOD-hausse past ook naadloos in de door de crisis aangewakkerde hang naar ‘cocoonen’: lekker goedkoop thuis op de bank zitten, waar natuurlijk een vorm van amusement bij hoort. En dat is precies waar de bioscoopbranche zo bang voor is. Tot nu toe waren de rollen duidelijk verdeeld: films worden eerst vertoond in de bioscoop om pas later — meestal na drie maanden — in het VOD-circuit terecht te komen. Maar VOD-aanbieders willen af van die knellende release windows. Zij pleiten, in Nederland onder andere bij monde van hun dit jaar opgerichte belangenvereniging VodNed, voor gelijktijdige uitbreng.
Wie kijkt naar het profiel van de gemiddelde VOD-klant kan zich iets voorstellen bij de angst van theaters voor concurrentie. Gezinnen met hoog opgeleide ouders, stedelingen, jongeren, mannen tot dertig jaar — precies de vijver waar bioscopen ook in vissen. Pessimisten vrezen dat VOD de bioscoop vermoordt. Optimisten beweren juist dat VOD bioscoopbezoek zal stimuleren en dat een avondje naar de film nooit zijn waarde zal verliezen.
Alleen de praktijk kan uitwijzen welk kamp gelijk heeft. Netflix gaat zelf films produceren om ze gelijktijdig op groot en klein scherm uit te brengen. Maar er worden eerder nog experimenten uitgevoerd, in Nederland al vanaf 16 januari. Op die dag brengt distributeur Amstelfilm For Those in Peril gelijktijdig in theaters en via VOD uit. De rest van het jaar zal vooral in het teken staan van de vraag: overleeft de bioscoop VOD en hoe?

Import

Speciaal voor de lijstjes-nerds: de beste dvd-uitgaves van 2013, geselecteerd door Boudisque (boudisque.nl).

Fear and Desire | Deze Masters of Cinema-­uitgave verscheen net te laat voor EYE’s grootschalige Kubrick-retrospectief, maar voor verzamelaars en fans is het debuut van de grootmeester eindelijk beschikbaar — terwijl Kubrick zelf bij leven nooit toestemming gaf de film te vertonen. dvd/blu-ray (r2/B) | Eureka!/MoC

Marketa Lazarová | Nieuwe uitgave op blu-ray en dvd van deze Filmkrant-­favoriet. Maar na een halfjaar herkijken en met alle nieuwe context die Crite­rion’s bonusmateriaal te bieden heeft, snappen we nog steeds niets van deze Tsjechische klassieker. dvd/blu-ray (r1/A) | Criterion

World Cinema Foundation, volume 1 | Eerste in een reeks uitgaves van gerestaureerde wereldcinema. De drie films, Dry Sum­mer (Metin Erksan, Tur­kije, 1964), Trances (Ahmed El Maanouni, Marokko, 1980) en Revenge (Ermek Shinarbaev, Kazachstan, 1989), worden ingeleid door WCF-­voorzitter Martin Scorsese. blu-ray/dvd (rB/2) | Eureka!

Nosferatu | F.W. Murnau’s expressionistische vampierfilm der vampierfilms, een onofficiële bewerking van Bram Stokers Dracula, is sinds eind 2013 beschikbaar in high definition, zowel in de VS als in Engeland. Beide hebben dezelfde opgepoetste versie van de film, maar de Britse editie wint het op de extra’s. blu-ray (rB) | Eureka!

Rossellini Starring Bergman | Drie films die Roberto Rossellini maakte met Ingrid Bergman: Stromboli, Europe ’51 en Journey to Italy. Destijds overschaduwd door berichten over de affaire en het uiteindelijke huwelijk tussen regisseur en actrice, maar uitgegroeid tot onmiskenbare klassiekers. dvd/blu-ray (r1/A) | Criterion

Hannibal, seizoen 1
Vat vol tegenstrijdigheden

De meest verrassende nieuwe serie van 2013 was niet House of Cards van Netflix of iets van kabelaar HBO, maar Hannibal, een frisse blik op het verhaal van seriemoordenaar Hannibal Lecter.

Het was zonder twijfel de meest intrigerende nieuwe Amerikaanse televisieserie van 2013. House of Cards was in de running, maar leek uiteindelijk te veel op wat er van verwacht werd. De échte verrassing van het afgelopen jaar was Hannibal. Op voorhand leek er niet veel goeds mogelijk in deze nieuwe versie van het verhaal rond seriemoordenaar Hannibal Lecter, die legendarisch werd door The Silence of the Lambs en sindsdien uitgemolken in vervolgfilms van steeds geringer allure. Zeker als we bedenken dat de serie niet uitgezonden werd op een vrijgevochten kabelzender als HBO (The Sopranos, The Wire) of AMC (Breaking Bad, The Walking Dead), maar op het normaal gesproken zo kuise ‘basic cable’.
Maar Hannibal laat die gevestigde ideeën achter zich: de serie is bloederig, intens en vooral intelligent. Een vat vol tegenstrijdigheden, waarin het psychologische gevecht tussen de sadistische maar aan het oppervlak gesoigneerde Lecter (Mads Mikkelsen) en de getroebleerde FBI-consulent Will Graham (Hugh Dancy) centraal staat. Dankzij zijn immense empathisch vermogen weet Graham diep in de psyche van seriemoordenaars te duiken; een grote gave als speurder maar ook een waar hijzelf psychisch aan onderdoor gaat. Enter Lecter, die als psycholoog aangetrokken wordt om Graham te begeleiden. Hoewel de serie uitblinkt in de weergave van de bloederige taferelen waar Graham en zijn collega’s op stuiten, en vrijwel iedere aflevering knipoogt naar Lecters kannibalistische neigingen, ligt daar het hart van de serie: in de gesprekken tussen deze twee mannen in Lecters barokke behandelkamer.
De dualiteit van deze twee karakters, keerzijdes van dezelfde medaille, spiegelt wellicht die van de twee belangrijkste makers van de serie. Op het eerste gezicht hebben schrijver Bryan Fuller (Dead Like Me, Pushing Daisies) en regisseur David Slade (Hard Candy, 30 Days of Night) weinig gemeen. Fullers werk kenmerkt zich weliswaar door morbide fascinaties, maar was toch vooral lieflijk en menselijk, terwijl Slade’s horrorfilms in de eerste plaats om effect draaiden. Maar in Hannibal vinden ze zich in de dood, om elkaar tot nieuwe hoogten te stuwen.

Joost Broeren

Hannibal, seizoen 1 |  | Verenigde Staten, 2013 | Makers Bryan Fuller, David Slade | Op dvd, blu-ray (StudioCanal)

Heaven’s Gate
Occupy Main Street

Het recente succes van Michael Cimino’s Heaven’s Gate mag gerust één van de meest raadselachtige wederopstandingen in de filmgeschiedenis worden genoemd. De flop van weleer is het meesterwerk van nu.

Bij uitbreng in 1980 werd Heaven’s Gate verguist door critici (Roger Ebert noemde de film ’the most scandalous cinematic waste I have ever seen’) en genegeerd door het publiek. Het epische, op waarheid gebaseerde verhaal van de Johnson County War, waarin een groep van veeboeren honderden veelal Russische immigranten wil uitroeien, werd één van de meest notoire flops van de filmgeschiedenis.
Het hielp de carrière van aanstormend auteur Cimino na het succes van The Deer Hunter om zeep. Het bracht studio United Artists aan de rand van een faillissement. En het beëindigde daarmee de wilde tijden van het Nieuwe Hollywood, waarin regisseurs als Scorsese, Coppola en ook Cimino ongekende middelen kregen om artistieke en kritische films te maken. Wat volgde waren de blockbuster-jarentachtig, waarin Steven Spielberg en George Lucas de zandbak inpikten.
Een simplificatie, natuurlijk: Cimino is niet de enige regisseur die zich destijds aan zijn eigen succes vergaloppeerde — Heaven’s Gate is in veel opzichten vergelijkbaar met Coppola’s Apocalypse Now en min of meer tegelijk geproduceerd. Spielberg en Lucas kwamen er hoe dan ook aan. Maar de jubelende herwaardering die Heaven’s Gate nu ten deel valt, dankzij de heruitbreng van een opgepoetste director’s cut die in 2012 in première ging op het filmfestival van Venetië, is evengoed een simplificering. Wat niet wil zeggen dat de waarheid ergens in het midden ligt. Nee, Heaven’s Gate is het allebei: zowel een mislukte film van een regisseur tegen wie niemand ‘nee’ durfde zeggen, als een magnifiek epos dat de grondbeginselen van de Amerikaanse droom durft te bevragen.
Dat laatste verklaart misschien ook de recente herwaardering. De grote aanklacht van de film, dat Amerika van oudsher (en, zo impliceert Cimino, nog altijd) de armen en berooiden uitbuit en afslacht, paste niet in de jaren tachtig van Ronald Reagan maar des te beter in deze tijden van kritiek op het kapitalisme. En ook stilistisch was de film misschien zijn tijd vooruit; de kinetische, stoffige veldslag waarmee de film eindigt is pure chaos cinema, enkele decennia voordat de term überhaupt werd geïntroduceerd. Bovendien wakkert de klassieke beeldtaal, vol zonnestralen die zich door stoffige ruimtes klieven, en de groots opgezette échte sets met honderden échte figuranten in deze digitale tijden als vanzelfsprekend een cinematische nostalgie aan: toen kón dat allemaal gewoon nog. Maar oh oh oh, wat is het ook gewoon saai, allemaal.

Joost Broeren

Heaven’s Gate |  &  | Verenigde Staten, 1980 | Regie Michael Cimino | Op import-dvd of blu-ray (Criterion, r1/A)

Releases

Elf hoogtepunten uit het aanbod voor thuiskijkers in januari, beschikbaar op dvd, blu-ray of video on demand.

Wolf | Jim Taihuttu zet een dikke streep door de multicultikomedie van zijn geslaagde debuut Rabat. Want Rabat is één kant van de leefwereld van Nederlands-Marokkaanse jongeren, maar Wolf gaat over de jongens die aan de andere kant belanden. Ook die weet Taihuttu waarachtig neer te zetten. dvd/blu-ray/vod | Just Bridge

Pain & Gain | Domme bodybuilders verprutsen kidnapplan. Pain & Gain is hyper-Bay en daarmee de perfecte Michael Bay-parodie: een zelfreflectieve verhandeling over domheid, oppervlakkigheid en ongebreideld kapitalisme waarmee Michael Bay het label (vulgar) auteur dubbel en dwars verdient. dvd/blu-ray | Universal

Borgman | Het leven in een villawijk wordt langzamerhand overgenomen door een stelletje gedecideerd-beleefde vreemdelingen. De strak gecomponeerde indringersthriller Borgman is, omdat er in Nederland maar één filmmaker is die dat compliment kan ontvangen, een echte Alex van Warmerdam. dvd/blu-ray | Cinéart

Metéora | Als film een net zo vreemd bouwwerk als de hooggelegen kloosters van Metéora, waar maker Spiros Stathoulopoulos een stiekeme vrijage tussen een Russische non en een knappe Griekse monnik plaatst. De erotiek krijgt een lugubere lading in animaties in de stijl van Byzantijnse iconografie. dvd/vod | Homescreen

Eat Sleep Die | Dit immigrantendrama, het speelfilmdebuut van Ga­brie­la Pichler, is geen sociale aanklacht, maar biedt wel een ongeromantiseerd beeld van Zweden anno nu, vanuit het perspectief van laagopgeleide arbeiders in de provincie, gepersonifieerd door hoofdrolspeelster Nermina Luka?, die de film een hart geeft. dvd/vod | Homescreen

Jeune & jolie | Met de uitspraak “Vrouwen zullen zich herkennen in mijn hoofdpersonage omdat zich prostitueren voor velen een fantasie is”, sleepte Fran­­­­çois Ozon dit jaar in Cannes de Lars von Trier-prijs voor domste uitspraak in de wacht. Jammer, want het rauwe Jeune & jolie knoopt weer aan bij zijn eerste films. dvd/blu-ray/vod | Cinéart

Midnight’s Children | Straatartiesten en tovenaars, politici en militairen bevolken dit epos over de wording van het moderne India. De geschiedenis als breed uitwaaierend magisch-realistisch schouwtoneel, met dank aan schrijver Salman Rushdie die nauw samenwerkte met regisseur Deepa Mehta. dvd | Paradiso Home Entertainment

True Detective, seizoen 1 | De nieuwste loot aan de HBO-stam is deze detectivereeks over een decennialange zoektocht naar een seriemoordenaar. Debuterend schrijver Nic Pizzolatto en regisseur Cary Fukunaga (Jane Eyre) nemen beiden alle acht de afleveringen voor seizoen 1 onder handen — een unicum in het Amerikaanse televisieland. vod | HBO

Workers | Dit opmerkelijke debuut van de Mexicaanse regisseur Jose Luis Valle is slow cinema van het beste soort: cerebraal én emotioneel, serieus onder een laag ironie, geëngageerd zonder belerend te zijn en met een rigide formalisme dat nergens benauwt. Ieder shot een schilderij. dvd | Amstelfilm

Historiás que só existem quando lembradas | De komst van de jonge fotografe Rita doorbreekt oude patronen in het dorpje Jotuomba, waar de mensen zo lang leven dat God het kerkhof maar op slot deed. Met Rita verschijnt wat filmische energie: waar zij is, wordt de camera beweeglijker en klinkt muziek in plaats van natuurgeluiden. dvd | EYE

Meek’s Cutoff | Zo moet het geweest zijn om in het Wilde Westen rond te trekken: eenzaam, monotoon en onzeker. Drie gezinnen ploeteren door de woestijn van Oregon. Exact een jaar geleden als importschijf al besproken op deze pagina’s, maar nu ook in Nederland verkrijgbaar. dvd | EYE

Andrew Bujalski over Computer Chess
‘Ik wil het mezelf zo moeilijk mogelijk maken’

Andrew Bujalski maakte naam als een van de voorlopers van de Amerikaanse mumblecore-beweging: bescheiden verhalen in bescheiden stijl over relaties. Zijn nieuwste film Computer Chess houdt de nadruk op menselijke interactie, maar Bujalski schildert op een groter canvas.

Door Joost Broeren

Computer Chess gaat terug naar de vroege jaren tachtig — een exact jaar wordt niet gegeven, maar diverse verwijzingen naar 1984 plaatsen de film in dat jaar. In een hotel en congrescentrum verzamelen de grootste nerds van Amerika zich voor een schaaktoernooi tussen computers. Andrew Bujalski volgt het weekend, in een film die moeiteloos schakelt tussen hemelbestormende filosofische gesprekken, humoristische knuffelsessies met de therapiegroep die van hetzelfde hotel gebruik maakt en absurde terzijdes — waaronder een horde wilde katten.
Vorm en inhoud sluiten naadloos op elkaar aan. Zoals de film de analoge technologie belicht die aan de bron stond van het huidige digitale tijdperk, zo werd de film gemaakt op een analoge voorloper van moderne digitale videocamera’s: de Sony PortaPak, de eerste draagbare videocamera. “Die vorm kwam eerst”, vertelt Bujalski telefonisch vanuit zijn woonplaats in Texas. “Ik maak al tien jaar films op 16mm, en keer op keer werd ik gevraagd waarom ik daar in dit videotijdperk aan vasthield. Bijna met een beschuldigende ondertoon: ‘Wie denk je wel niet dat je bent?’ Tegendraads als ik ben, ging ik dus op zoek naar de moeilijkste manier om op video te draaien. Ik stuitte op Stranded in Canton van fotograaf William Eggleston, gemaakt op Sony PortaPak camera’s, en ik was direct verkocht. Analoge zwart-witcamera’s met een totaal andere beeldkwaliteit dan de kraakheldere digitale video die we nu kennen; het heeft iets spookachtigs.”

Hoe moeilijk was het om die apparatuur op te duiken? “Veel moeilijker dan ik dacht. Ik was zo naïef om te denken: als het werkte in 1973, zal het nu ook nog werken. Onzin natuurlijk. Het vinden van werkende camera’s was niet eens zo’n probleem, uiteindelijk hadden we er drie, maar werkende tape decks, dat is een ander verhaal. Dus we hebben niet op tape opgenomen; we filmden direct naar harde schijven. Dat betekende dat er een conversie-unit op de camera’s gemonteerd zat, waar allerlei kabels uit staken. Een absurde manier van werken, maar ik wilde het niet anders. De huidige filmcultuur is geobsedeerd door gemak. Ik wil het mezelf juist zo moeilijk mogelijk maken, want dat levert meer op. De camera’s hadden allerlei haperingen en mankementen die we nooit hadden voorzien en die het karakter van de film bepaald hebben.”

Hoe stuitte u op de schaaktoernooien voor computers? Het is een nogal onzichtbare subcultuur. “Ik ben me af gaan vragen welk verhaal ik zou kunnen vertellen met deze uitgestorven beeldtaal. Dat heeft een paar jaar in mijn onderbewuste gerijpt; het groeide heel intuïtief. In mijn favoriete boekwinkeltje stuitte ik op een beduimeld tweedehands boekje met schaakweetjes uit de jaren tachtig. Een hoofdstuk draaide om die schaaktoernooien voor computers, en het leek me direct een grappige plek om een film te plaatsen. Maar ik wilde voorbij het heersende popculturele beeld van deze old skool computerprogrammeurs en de jaren tachtig — Revenge of the Nerds, zeg maar. Onze cultuur heeft de neiging alles netjes te scheiden: hippies in de jaren zestig, disco in de seventies, Pacman in de jaren tachtig. Maar de geschiedenis verloopt vloeiender; ideeën en stromingen uit het verleden resoneren altijd in het heden.”

Vandaar ook die new age-groep, die het hotel deelt met de programmeurs? “Precies. Er zit een vreemde overlap tussen de programmeurswereld en de new age-stroming; Californië kun je zien als het kind van die twee bewegingen. Hoe droog en technisch het werk aan die schaakcomputers op het eerste gezicht ook is, uiteindelijk draait het om het creëren van kunstmatige intelligentie. En dus om het onderzoeken van onze eigen, menselijke intelligentie, net zoals die Encounters-groep bezig is met zelfontdekking.”

En dan is er nog de derde groep die het hotel bewoont: een horde katten. Een verwijzing naar de katten-memes die online om zich heen grijpen? “Haha, nee, zo heb ik het niet bedoeld, maar die interpretatie bevalt me wel. Computer Chess is heel snel tot stand gekomen, nadat een commerciëler project niet doorging, en ik wilde mijn intuïtie de vrije hand geven. En dus heb ik geen concrete redenen voor veel dingen in de film, en ga ik er ook zelf geen betekenis aan opdringen. Het is opzettelijk mijn minst commerciële film, dus het heeft een perverse ironie dat deze film het beter doet dan mijn vorige, Beeswax, waarvan ik zou zeggen dat hij veel publieksvriendelijker is. Maar goed: ik verdien er nog altijd niets aan. Ik ben het verplicht aan mezelf, maar belangrijker nog aan mijn vrouw en kind, om iets te maken waarmee ik brood op de plank krijg. Maar elke keer dat ik probeer om een publieksvriendelijke film te maken, vind ik toch weer manieren om het te vervormen tot iets vreemds en moeilijks.”

Computer Chess | Verenigde Staten, 2013 | Regie Andrew Bujalski | Op import-dvd en blu-ray, r2/B (Eureka!/Masters of Cinema)