Boeken: Eisenstein-leesgids

Voor iedereen die na het zien van Peter Greenaway’s Eisenstein in Guanajuato meer wil weten over deze originele denker, deze maand een Eisenstein-leesgids.

Tijdens zijn studententijd aan het Walthamstow College of Art verdiepte de Engelse filmmaker Peter Greenaway zich al in de films en geschriften van Sergej Eisenstein, die hij beschouwt als de grootste cineast aller tijden en over wie hij nu Eisenstein in Guanajuato heeft gemaakt. Dat komt natuurlijk vooral door de montage(theorieën) van de Russische filmmaker, opvattingen die Eisenstein in menig essay formuleerde en ook steeds verdiepte en herzag.

De hoeveelheid essays die Eisenstein produceerde is immens, net als de boeken en artikelen over hem. Wat als eerste opvalt aan al die geschriften is de brede interesse die Eisenstein tentoonspreidt, voor onderwerpen uiteenlopend van animisme en behaviorisme tot de ideeën van Freud, Jung en Otto Rank. Van grotschilderingen tot Disney, van concreet tot abstract en esoterisch.

Soms is Eisenstein puntig maar meestal is hij wijdlopig, alsof zijn gedachten met hem aan de haal gaan. Gelukkig zijn de zijpaden die hij inslaat vrijwel altijd interessant en stellen ze de lezer in staat zijn gedachtevorming zo goed en zo kwaad als het gaat te volgen. Een groot deel van zijn stukken is polemisch van aard en gericht tegen bij name genoemde tegenstanders die er andere (lees: de verkeerde) opvattingen op nahouden. Eisenstein vocht met open vizier.

Naast deze korte polemieken schreef Eisenstein lange artikelen met de bedoeling ze te publiceren in boekvorm. Dat gebeurde pas na zijn dood, maar dan meestal in niet-complete vorm. Pas vrij recentelijk zijn bijvoorbeeld De niet onverschillige natuur en De methode in hun oorspronkelijk bedoelde vorm uitgegeven, de laatste in een helaas vrijwel onbetaalbare, viertalige uitgave (PotemkinPress). Dat is deels goedgemaakt door Eisensteins gedachten naar aanleiding van het werk van zijn held Walt Disney weer apart (en betaalbaar) uit te geven. Het is een completere uitgave – verkrijgbaar in het Duits of Engels – dan het in 1986 gepubliceerde Eisenstein on Disney.

In de jaren tachtig en negentig gaf het British Film Institute in vier delen (drie delen Selected Works: Writings en de memoires Beyond the Stars) het complete werk van Eisenstein uit, kundig vertaald en geannoteerd door Eisenstein-kenner Richard Taylor. Deze fraai ingebonden boeken waren al snel alleen nog antiquarisch leverbaar maar werden – gelukkig! – in 2010 opnieuw uitgegeven door uitgeverij I.B. Taurus (minus de memoires). Het betreft: Writings, 1922-1934 (Volume 1), Towards a Theory of Montage (Volume 2) en Writings, 1934-1947 (Volume 3). De memoires zijn ook verkrijgbaar onder een andere titel/vertaling: Immoral Memories.

In Nederland heeft de socialistische uitgeverij SUN twee Eisenstein-boeken uitgegeven, vertaald door filmhistoricus Bert Hogenkamp en Wilfred Oranje. Zowel Lessen in regie (1979) als Montage: Het konstruktie-principe in de kunst (1982) zijn alleen nog tweedehands leverbaar. Ze lijden aan de alternatieve spelling die indertijd bon ton was: russies, marxisties, dialekties, dramaties etc. Een nieuw hertaalde uitgave zou zeer welkom zijn, zeker voor al die Nederlandse studenten mediawetenschappen – een grote afzetmarkt zou je denken. Of lezen zij geen Eisenstein meer?

David Bordwells The Cinema of Eisenstein (1993/2005) is nog wel leverbaar, in een tweede druk met nieuw voorwoord. Bordwells doorwrochte studie analyseert zowel de films als Eisensteins theorieën.

Voor een goede samenvatting van Eisensteins (veranderende) opvattingen over montage, zie Jacques Aumonts klassiek geworden studie Montage Eisenstein (1987). Als die lastig te krijgen is, wat zeer waarschijnlijk is, biedt Robert Robertsons Eisenstein on the Audiovisual (2011) een prima alternatief.

Oksana Bulgakowa (samensteller van bovengenoemde De methode en Eisenstein on Disney) schreef de meest recente, uitvoerig gedocumenteerde biografie van Eisenstein (Sergei Eisenstein: A Biography, 2002). Zij werd onder meer voorafgegaan door Ronald Bergan, wiens Sergei Eisenstein: A Life in Conflict al meerdere drukken haalde.

Wie er dan nog geen genoeg van heeft, kan terecht bij enkele diepgravende academische studies over deelaspecten van Eisensteins leven, films en geschriften. Deze studies maken veelal gebruik van nieuw onderzoek dat mogelijk werd door het openstellen van de Russische archieven na 1989. Zoals de volgende: Eisenstein Rediscovered (1993), Eisenstein at Ninety (1988) en Eisenstein at 100: A Reconsideration (2001).

N.B. De oude Amerikaanse Eisenstein-uitgaves, meestal verzorgd en vertaald door Jay Leyda, zijn buiten beschouwing gelaten, vooral omdat ze inmiddels flink verouderd en/of niet compleet zijn.