Boeken: Driemaal Chris Marker
Woorden getekend door een beeld

Sans soleil
In drie nieuwe boeken gaan de archieven van de in 2012 overleden filmmaker en visionair Chris Marker verder open. Een must voor iedereen die iets meer wil begrijpen van het geheim van deze filmessayist en hybride mediamaker.
“Dit is het verhaal van een man, getekend door een beeld uit zijn kindertijd.” Zo begint fotofilm La jetée (1962), een van de bekendste films van Chris Marker (1921-2012). Met dat post-apocalyptische tijdreisverhaal heeft Marker zo’n beetje elke film in het genre beïnvloed. Marker werd weliswaar nooit zo beroemd – en daar deed hij ook alles aan – als Terry Gilliam (12 Monkeys, 1995), Christopher Nolan (Inception, 2010) of Asif Kapadia (2073, 2024), maar al die films zijn op een of andere manier remakes van La jetée.
Marker kon foto’s van platgebombardeerd Parijs na de Tweede Wereldoorlog eruit laten zien als de toekomst na een nucleaire holocaust. Hij voorspelde dat energie een van de grootste problemen voor de toekomstige mens zou worden. En hij zei iets heel dieps en droevigs over de liefde tussen moeder en kind.
Voordat Marker filmmaker was, was hij schrijver. Vanaf de Tweede Wereldoorlog werkte hij als reisschrijver en filmjournalist voor onder meer het Franse links-katholieke tijdschrift Esprit (waarin ook André “wat is cinema?” Bazin zijn eerste recensies schreef), en als redacteur en coverfotograaf voor de reisboekenserie ‘Petite planète’. In 1949 verscheen de roman Le coeur net, over een piloot die op drift is in een storm. Je zou het een voorstudie voor La jetée kunnen noemen, waarin een man verdwaald is in de tijd.
Halverwege de jaren vijftig begon hij zijn eerste films te maken. De zelfreflexieve filmessays en travelogues waarmee hij van onuitwisbare invloed zou worden op wat we nu hybride cinema noemen. En de politieke films, die anders dan die van fellow travelers als Joris Ivens en Agnès Varda gekenmerkt worden door een zekere melancholie, alsof hij al vanuit de toekomst keek – naar China, Cuba, de Sovjet-Unie en Vietnam, naar de toen nog jonge staat Israël, naar de machtsovername van Pinochet. Er is geen utopie zonder falen. Misschien dat daarom sciencefiction hem zo aansprak.

Marker was ook notoir mysterieus, in ieder geval in hoe hij zich publiekelijk presenteerde. Elke tekst begint weer met de pseudoniemen en de alternatieve levens die hij voor zichzelf verzon. Misschien was hij gewoon wel echt een tijdreiziger en leefde hij in verschillende parallelle universa tegelijkertijd.
Het leidde er in ieder geval toe dat na zijn overlijden de archieven opengingen. Het fotoboek Studio: Remembering Chris Marker (2017) bood een blik in zijn studio vol oude en nieuwe media, een ruimte die het midden hield tussen een dumpzaak, een werkplaats en de cockpit van een ruimteschip.
Je zou kunnen zeggen dat die beelden nu worden gecompleteerd door twee Engelstalige verzamelbundels met zijn vroege geschriften: Chris Marker: Early Film Writings (een wetenschappelijke publicatie met kloek notenapparaat, samengesteld door Steven Ungar en vertaald door Sally Shapiro) en Eternal Current Events. Early Writings (vertaald en samengesteld door Jackson B. Smith). De titels zeggen het al: de ene gaat over film, de andere over alles. Opvallend is hoe Marker, net als vroege filmfilosofen als Siegfried Kracauer en Walter Benjamin, op z’n best was als cultureel chroniqueur en commentator.
In de stukken vinden we vele beelden. Vaak zijn het gezichten, die hij later zou filmen en fotograferen toen hij ontdekte dat die media zich niet hoefden te verstoppen achter taal. De beschrijvingen zijn op hun best als we niet zeker weten of het dagboekaantekeningen of nieuwsberichten zijn. Zo begint hij in ‘Letter From Hollywood. On Three Dimensions and a Fourth’ in juli 1953 (geschreven voor Cahiers du cinéma): “We dachten dat we in het atoomtijdperk leefden. Maar nee. Het is het stereoscopische tijdperk. Zojuist zag ik aan Hollywood Boulevard een restaurant dat ‘3-D Diners’ aanbood.”
Is dat een terloopse observatie, of een zin die alles zegt? Het illustreert hoe het triviale en het filosofische bij hem vaak hand in hand gaan. Hoe ‘3-D Diners’ alles zegt over de filmindustrie waarin we niet zeker weten of de platte of de driedimensionale werkelijkheid de echte is. Het is Baudrillard avant la lettre. Het is anekdotisch bewijs voor het gemedialiseerde wereldbeeld waar Marker in zijn andere beroemde film Sans soleil (1982) op terug zou komen.
Die reisfilm is gestructureerd rond de brieven van een fictieve cinematograaf (sindsdien een vaak gekopieerde opbouw). Ook daar, op het hoogtepunt van de Koude Oorlog, kijkt hij vanuit een verre toekomst, een tijdloze tijd, naar de wereld. Het is een film die over filmmaken gaat, of preciezer over montage. Hij begint met vaak geciteerde woorden: “Het eerste beeld waarover hij me vertelde was van drie kinderen op een weg in IJsland, in 1965. Hij zei dat het voor hem een beeld van geluk was en ook dat hij verscheidene malen had geprobeerd het te verbinden aan andere beelden, maar daar nooit in geslaagd was. Hij schreef me: op een dag zal ik het helemaal op zichzelf aan het begin van een film moeten zetten met een lang stuk zwart eraan; als ze het geluk in het beeld niet zien, zien ze in ieder geval het zwart.”
Sans soleil bracht Marker terug naar een land waarvan hij hield: Japan. Daarom is het zo bijzonder dat nu als derde boek in de reeks Marker-curiosa ook de Engelstalige uitgave van Le dépays verschijnt. Je zou het een companion piece bij Sans soleil kunnen noemen, drie korte essays over zijn reizen naar Japan (een land dat je alleen maar kon “uitvinden”, schrijft hij) en een paar dozijn foto’s: slapende mensen, queer entertainers, spelende kinderen. En katten, natuurlijk katten. Hadden we het al over Marker en de katten en de uilen gehad?
Hij waarschuwt ons, alweer in een noot: het één dient niet ter illustratie of uitleg van het ander. We moeten ze accepteren in hun “wanorde” (“disorder”), eenvoud en twee-heid (“division in two”), “zoals alles in Japan.” Of in de cinema.
Early Film Writings Chris Marker, samenstelling Steven Ungar | 2024, University of Minnesota Press, Minneapolis | 248 pagina’s | €23,50
Eternal Current Events. Early Writings Chris Marker, samenstelling Jackson B. Smith | 2024, Inpatient Press/Mercurial Editions, New York | 120 pagina’s | €21,95
Le dépays Chris Marker | 2024, Film Desk Books, New York | 88 pagina’s | €56,00