Boeken – 15 februari 2016

Bestaan er raakvlakken tussen film en filosofie? Dat ligt minder voor de hand dan op het eerste gezicht misschien het geval lijkt. Het denken komt in het donker van de bioscoopzaal eerder tot stilstand dan dat het gestimuleerd wordt. Film onderwerpt: mensen gaan naar de bioscoop om zich volledig te laten onderdompelen in de fantasiewereld op het witte doek. ‘De beelden denken wel voor jou’, schrijven Pieter d’Hoine en Bart Engelen in de inleiding van de door hen geredigeerde artikelenbundel Denkbeelden.
Filosofen houden zich met film bezig vanuit twee mogelijke invalshoeken. Of ze nemen het medium film als uitgangspunt, en proberen vragen te beantwoorden als ‘wat is film?’, ‘is film een kunstvorm?’ of ‘hoe raakt de kijker emotioneel betrokken bij een film?’ Of ze vatten een traditioneel of hedendaags filosofisch dilemma bij de hoorns, om dat aan de hand van een of meerdere films uiteen te zetten.
De merendeels piepjonge academici in Denkbeelden doen het laatste, en dat levert prikkelende analyses op. Zo is er over het filosofische karakter van de matrix-trilogie (Larry en Andy Wachowski) veel geschreven, maar meestal met weinig diepgang. Pieter d’Hoine vergelijkt de wereld van the matrix met Plato’s grot, waar mensen zich eveneens wentelen in een veilige schijnwerkelijkheid. Net als de filosoof wil Matrix-hoofdpersoon Neo, ondanks alle geneugten, toch naar de ‘echte’ werkelijkheid ontsnappen, omdat hem daarin ten minste geen illusies worden voorgespiegeld.
Eén van de interessantste hoofdstukken gaat over de vraag in hoeverre mensen een vrije wil hebben, of dat al onze handelingen bepaald worden door de natuurwetten. Katrien Schaubroeck zet overtuigend uiteen dat Stanley Kubrick in a clockwork orange de libertijnse positie inneemt dat de wilsvrijheid de kern uitmaakt van het menszijn, terwijl Steven Spielberg in minority report juist heel deterministisch is. Zelf bewandelt Schaubroeck, net als veel hedendaagse filosofen, een middenweg: om te overleven moeten we de vrije wil hooghouden, zelfs al is de vrije wil een illusie.
Niet alleen instant filosofische filmmakers als Woody Allen, Michelangelo Antonioni en Alfred Hitchcock krijgen aandacht, ook recent werk van Alejandro González Iñárritu (babel, 21 grams), Christopher Nolan (memento, the dark knight) en Lars Von Trier (dogville, manderlay) passeert de revue. Minder up-to-date is het boek als het gaat om de stand van zaken in het vakgebied. Postmoderne denkers als Michel Foucault, Gilles Deleuze en Jean Baudrillard schitteren door afwezigheid. Dat is des te opmerkelijker als je bedenkt dat Deleuze meerdere filmfilosofische boeken schreef, Baudrillards simulacrumtheorie bij uitstek van toepassing is op film, en veel van de in het boek besproken films zich goed zouden lenen voor een beschouwing vanuit de postmoderne filosofie.
Het is een klein smetje op een verder uitstekende bundel. Denkbeelden leest alsof je een met een clubje filosofen naar de film gaat. De gedachtenmolen moet net even wat harder aan het werk dan je bij het kijken naar een film gewend bent.

Niels Bakker

Denkbeelden. Van film naar filosofie
Zie lijst hieronder.

Obscene, indecent, immoral, and offensive. 100+ years of censored, banned, and controversial films
Stephen Tropiano
2008, Limelight Editions, 19,95 euro
Seks en geweld zijn misschien de belangrijkste, maar blijkens deze studie naar gecensureerde films niet de enige redenen om films in de ban te doen — analyses van the birth of a nation tot en met the passion of the christ naast Amerikaanse organisaties die censuur uitvoer(d)en.

Dark places. The haunted house in film
Barry Curtis
2008, Reaktion Books, 16,50 euro
In gevarieerde serie Locations verschenen delen over vrouwen, islam en film en — leve de boekenweek — dieren in film. Boek analyseert thema aan de hand diverse (horror-)films, maar onderzoekt ook de geschiedenis van het begrip; volgens Curtis is ‘… ‘haunted house’… a complex metaphor for Hollywood itself.’

The invisible cut. How editors make movie magic
Bobbie O’Steen
2009, Michael Wiese Productions, 29,95 euro
The Citizen Kane crash course on cinematography. A wildly fictional account of how Orson Welles learned everything about the art of cinematography in half an hour
David Worth
Michael Wiese Productions, 19,95 euro
Boeken zijn vooral bedoeld voor filmmakers, maar verschaffen ook nuttige informatie voor filmdenkers. Vooral dat over montage is een combinatie van analyse van de diverse vormen van het vak (voor geluid en beeld bijvoorbeeld), vooral aan de hand van deconstructies van films van twelve angry men tot a hard day’s night. Worth’s boek is een crash course camera, gevat in een verzonnen gesprek met de cameraman van citizen kane.

Het betoverde land achter het filmdoek. Een christelijke blik op film en fantasy
Bart Cusveller
2009, Buijten & Schipperheijn, 15,90 euro
‘In hoeverre hebben fantasyfilms waarde in het culturele dieet van christenen?’, vraagt de samensteller van dit boekje over fantasyfilms zich af. Is het genre volstrekt onchristelijk, of juist een aanleiding tot een goed gesprek over het evangelie? Auteurs van het boek zijn voor het merendeel betrokken bij cvfilm.nl, een site met christelijke recensies van films.

Deleuze compendium
Ed Romein
2009. Boom, 29,90 euro
Populairste filosoof van het moment, vooral ook onder filmtheoretici, krijgt een uitgebreide Nederlandstalige introductie, waarbij de Vlaamse auteur Ils Huygens een apart hoofdstuk besteedt aan de cinema.

Denkbeelden. Van film naar filosofie
Pieter d’Hoine
2009, Uitgeverij Klement, 22,50 euro
In de Engelstalige wereld is de afgelopen jaren een hausse aan boeken over film en filosofie verschenen; dit is de eerste Nederlandstalige bundel die de vraag stelt of film(s) filosofie relevantie bezit(ten) en tegelijkertijd een inleiding tot de filosofie aan de hand van film wil zijn.

Samenstelling: Philip Hartzuiker (theaterandfilmbooks.com).