Utøya 22. juli

Exploitatie of integer eerbetoon aan de 69 slachtoffers van de schietpartij op het Noorse eiland Utøya in 2011? Hoe dan ook is Erik Poppe’s Utøya 22. juli een intense ervaring.

"Je kunt het niet begrijpen", zegt Kaya recht in de camera. Ze blijkt in haar telefoon te praten, tegen haar moeder. Maar het is evengoed een statement van regisseur Erik Poppe aan zijn publiek. Als je anderhalf uur later uit deze overdonderende film loopt, begrijp je misschien iets van wat er gebeurd is op het Noorse eiland Utøya, waar de extreemrechtse terrorist Anders Behring Breivik op 22 juli 2011 in totaal 69 jongeren doodschoot.
Mag een film als Utøya 22. juli gemaakt worden? Of, als we ervan uitgaan dat kunstenaars nog altijd alles mogen, waarom moet het? De vraag brandde bij velen op de lippen toen de film afgelopen februari in première ging in de competitie van het filmfestival van Berlijn. Een eenduidig antwoord is er uiteraard niet — maar met de klassieke journalistieke vragen wie, wat, waar, wanneer, waarom en hoe komen we een eind.
‘Wie’: regisseur Erik Poppe, een van de meest gerenommeerd e Noorse regisseurs, die zijn integriteit al bewees met rauwe drama’s over hedendaags Noorwegen (Troubled Water) en de geschiedenis van zijn land (The King’s Choice) — als iemand dit mag, mag hij het. Maar ‘wie’ betreft ook de overlevenden en de nabestaanden van de slachtoffers, die nauw bij de productie betrokken waren. ‘Wat’ en ‘waar’? Een nauwgezette reconstructie van wat er gebeurde op Utøya door de (gefictionaliseerde) ogen van één van de aanwezige jongeren, tiener Kaya, intens gespeeld door Andrea Berntzen. ‘Hoe’? Gefilmd in één onafgebroken shot, met Breivik als onzichtbaar monster buiten beeld, om de horrorervaring van de slachtoffers zo dicht mogelijk te benaderen.
Bij het ‘wanneer’ — nog geen zeven jaar na dato — wordt het lastig. Vooral voor Amerikaanse critici volgde de première van Utøya 22. juli op het filmfestival van Berlijn afgelopen februari pijnlijk snel op de schietpartij in Parkland, Florida, waarbij zeventien mensen (waaronder veertien tieners) omkwamen. Maar wanneer dan? Er is sindsdien geen week voorbijgegaan zonder Amerikaans vuurwapengeweld. Tussen de wereldpremière van de film en het moment van schrijven van deze recensie vielen in de VS (volgens cijfers van massshootingtracker.org) in totaal 112 dodelijke slachtoffers bij massa-­schietpartijen.
Dat lijkt een belangrijk deel van het ‘waarom’ van Utøya 22. juli: zodat we dit niet vergeten. Zodat de 69 moorden niet verdwijnen in een berg statistieken. De film is een monument voor degenen die op het eiland het leven lieten. Begrijpen wat iemand als Breivik bezielt, kunnen we niet — daar doet Poppe ook geen poging toe. Maar begrijpen wat op het eiland gebeurde, kunnen we na het zien van de film misschien een klein beetje.

Joost Broeren-Huitenga