UNTERTAGE

Schimmen in een wereld van roet en metaal

  • Datum 17-02-2011
  • Auteur
  • Gerelateerde Films UNTERTAGE
  • Regie
    Jiska Rickels
    Te zien vanaf
    01-01-2003
    Land
    Nederland
  • Deel dit artikel

Mee met Orpheus

Twintig minuten neemt Jiska Rickels ons in haar eindexamenfilm mee naar de onderwereld: de fascinerende eeuwigheid van de mijnen in Untertage.

Aan Orpheus moest ik denken, en aan Der Himmel über Berlin. En aan Glas van Bert Haanstra en aan al die Sovjet-filmpjes over arbeiders met beroete gezichten in een symfonie van staal. Aan Sarumans ork-fabriek in The lord of the rings en onderzeebootfilms. Aan een wereld die niet in de wereld van tijd en ruimte is.
En dat zijn nog slechts enkele van de eerste associaties die opkomen bij en na het kijken naar Jiska Rickels’ (1977) krachtige korte documentaire Untertage, die een bioscooproulement krijgt als voorfilm bij Sami Saifs ‘making of’ van Lars von Triers Dogville. Het zou ook heel goed de enige reden van je bioscoopbezoek kunnen zijn. In die twintig minuten cinéma pur die zij voor haar eindexamenfilm aan de Nederlandse Film en Televisie Academie componeerde verschuilt zich een compleet universum. Dat zagen ook de jury van de Prijs van de stad Utrecht voor jong talent, die Rickels op de openingsavond van het afgelopen Nederlands Film Festival in ontvangst mocht nemen, en de leden van de Kring van Nederlandse Filmjournalisten die Untertage in Utrecht met de Pathé Tuschinski Award voor beste NFTA-eindexamenfilm bekroonden.

Dynamiet
Rickels ontdekte de mijnen van het Duitse Lohberg-Osterfeld tijdens het jaar dat zij gedurende haar studie aan de Filmacademie in München doorbracht. Zij sprak toen voor haar Himmelfilm ook met de mannen die de hemel en het daglicht zelden zagen. Maar ook de donkerte lokte. 1200 meter onder de grond bevond zich een andere wereld.
Hoewel mijnwerker een in West-Europa een bijna uitgestorven beroep is, gaat er iets griezeligs bekends uit van de colonnes mieren die in het diepste van de nacht met hun helmen en lampen naar het binnenste van de aarde reizen. Rickels speelt met dat beeld, dat een rechtstreekse reis naar een archaïsch verleden bewerkstelligt. Die werd nog extra actueel door het feit dat kort na het draaien de mijn gesloten werd. Ze vertrouwde op de zeggingskracht van de schaduwwereld zelf. Untertage is geen beknopte cursus mijnwerkkunde, het is een klanklandschap van geratel en gedreun, staal op staal, gedempt door de diepte. Ze filmde gezichten en handen, vingers die vet in neusgaten smeren, ontstekingen aan staafjes dynamiet knopen. Bekende handelingen in een vervreemdende, claustrofobische atmosfeer.
Het zijn shots die nog geen halve minuut duren, en een wonderlijke explosieve indruk maken, voortgekomen uit het feit dat Rickels en haar crew vanwege ontploffingsgevaar niet met door accu’s gevoede apparatuur konden werken. Uiteindelijk bracht een opwindbare Bolex veercamera uitkomst en konden ze 20 tot 30 seconden per keer opnemen. Ook de geluiden werden daardoor apart opgenomen, en tot een hypnotiserende soundscape aaneengesmeed.
Het ontbreken van interviews en dialoog, op een korte Peter Handke-achtige proloog na, maakt dat de toeschouwer zelf Orpheus wordt, op zoek naar het verleden. Hij mag niets zeggen, niets meenemen, niet omkijken. Het goud van de kolen verkleurt tot zwart in het daglicht. De oerbossen van weleer mogen nog eenmaal vlammen. En dan is alles verdwenen.

Dana Linssen