Traveling While Black VR

Roger Ross Williams benut in Traveling While Black (onderdeel van het Black Light-programma in Eye) specifieke eigenschappen van VR om zijn boodschap voelbaar te maken: voor zwarte Amerikanen leeft het verleden voort.

Een scène in Roger Ross Williams’ VR-documentaire Traveling While Back. Je zit links van een oudere man. Bijna schouder aan schouder. Hij spreekt naar voren, dus je ziet zijn gezicht van opzij. Grijze haren, een grijsblauw jasje. Hij voelt dichtbij, fysiek aanwezig, alsof je een hand op zijn schouder zou kunnen leggen. Jullie zitten aan tafel in een booth in een Amerikaanse diner. Je voelt het leer van het bankje. Hij spreekt tegen de twee mensen tegenover jullie: nog een oudere man en een kind, die allebei zwijgend luisteren. De man af en toe glimlachend, in herkenning, het kind met grote ogen – het lijkt te beseffen dat hier iets belangrijks verteld wordt.

Als de man beschrijft hoe hij vroeger een busreis maakte, verandert het beeld. Je zit nu in een oude bus, samen met een handvol andere, ouderwets geklede passagiers. De bus rijdt. Je zit helemaal achterin, in het midden, het gangpad strekt zich voor je uit tot aan de chauffeur en de voorruit. Je voelt het leer van de bank. Het is toen, maar het voelt als nu.

Ruimtereis
Er gebeurt hier in de VR iets bijzonders – iets wat in flatties (traditionele 2D-films) niet hetzelfde zou werken. Omdat je de verteller in de bus alleen nog maar hoort en niet meer ziet, wordt het shot vanzelf een point of view-shot – je wordt de man, in zijn herinnering. Maar ik ervoer dit niet, zoals normaal gesproken in een flattie, als een flashback. Ik ervoer het als een blik in het hoofd van de man – als de herinnering die hij op dat moment in de diner had. In plaats van in de tijd, verplaatste ik me in de ruimte: een halve meter naar rechts, tot in het hoofd van de man.

Waarom dit in VR anders werkt dan in een traditionele film weet ik nog niet precies. Dat je zowel in de diner als in de bus een sterke sense of presence hebt, waarbij je ook in werkelijkheid op een bankje zit (de VR-installatie wordt in Eye gepresenteerd in daadwerkelijke diner-booths), helpt waarschijnlijk om je aan het hier en nu te ketenen. Maar het roept ook de intrigerende suggestie op dat flashbacks (en flashforwards) in VR misschien altijd worden tegengewerkt door de relatief concrete ervaring van aanwezigheid in het hier en nu, die inherent is aan het medium.

Je zit vast aan waar je vandaan komt, zo zou je het kunnen omschrijven. En laat dat nu ook de boodschap zijn van Traveling While Black, de voor een Emmy genomineerde VR-ervaring van Roger Ross Williams (ook als 360-video te bekijken bij The New York Times). De diner is Ben’s Chili Bowl in Washington, waarvan de locatie was opgenomen in het Green Book: een reisgids uit midden vorige eeuw met veilige adressen voor zwarte Amerikanen, verspreid door Noord-Amerika.

De meeste mensen zullen het Green Book kennen van de gelijknamige, Oscar-winnende speelfilm (Peter Farrelly, 2018), maar die “gaat helemaal niet over het Green Book”, foeterde Williams in Sundance. “Ze hebben Victor Greens nalatenschap gestolen.” Wat extra motivatie vormde voor dit VR-debuut van Williams (die in 2010 met zijn korte documentaire Music by Prudence als eerste zwarte filmmaker een regie-Oscar won). Zoals hij tegen Variety zei: “Ik wil mensen iets leren over het echte Green Book, in plaats van de Hollywood-versie.”

Traveling While Black citeert Victor Green, auteur van The Green Book: ‘Op een dag, over niet al te lang, zal deze gids niet meer nodig zijn. Wanneer we als ras gelijke kansen en privileges hebben in de Verenigde Staten.’ Maar ondanks de vooruitgang die is bevochten, is het verleden niet afgesloten, stelt Williams. Er loopt een ononderbroken lijn van het tijdperk van segregatie naar hedendaags politiegeweld. Daarom vermengt hij de verhalen van zwarte Amerikanen van verschillende generaties (met als oudste deelnemer een vrouw van 101) met flarden van oudere en recentere nieuwsbeelden.

Spiegelbeeld
Voor die archiefbeelden creëert hij in Traveling While Black deels een bioscoopsetting, waarin ze als flatties worden geprojecteerd – en daarmee automatisch op afstand voelen, in ruimte en tijd. Hij projecteert ze ook op de wanden van de diner: huilende nabestaanden, zwarte strijders, de Ku Klux Klan. Het idee van rondspokende herinneringen is duidelijk, maar ook hier zien ze eruit als wat ze zijn: projecties, minder aanwezig dan de diner zelf. Nieuwsbeelden waaraan we, in al hun narigheid, gewend zijn en waarvoor we verdedigingsmechanismen hebben opgebouwd.

Maar Williams vermengt heden en verleden ook op andere manieren, die meer specifiek gebruikmaken van de sense of presence van VR – zoals dat moment waarop we opeens in de herinnerde bus zitten. Zo verandert hij soms de reflectie in de spiegelwand waartegen de booths zijn geplaatst. Zoals wanneer in de spiegel het nostalgische beeld terugkeert waarmee Traveling While Black begint, met iedereen in jarenzestigkleding – terwijl in de diner gewoon hedendaagse clientèle zit. Je ziet op dat moment twee tijdperken, heden en verleden, allebei in 3D, allebei concreet, tegelijk en gelijkwaardig. Het is zowel verwarrend als vanzelfsprekend.

En wanneer tegen het einde van de twintig minuten durende VR-ervaring Samaria Rice vertelt over haar in 2014 door de politie gedode tienerzoon, blijkt ze – als je eraan denkt opzij te kijken – ondanks het medeleven van een diner vol zwijgende toehoorders, in de spiegel op zeker moment toch weer alleen te zitten: de rest van de gasten is dan in de reflectie niet meer te zien. Een horrorbeeld, dat weerspiegelt hoe zij nu eenmaal, als ouder, in het diepst van haar wezen alleen blijft met haar gemis.

Op zulke momenten komen in het presence design van Traveling While Black inhoud en vorm krachtig samen en gebruikt Williams’ wezenlijke eigenschappen van VR om niet alleen te vertellen dat het verleden niet is afgerond – of dat ons zelf te laten concluderen uit de gepresenteerde elementen – maar het ons te laten voelen.

Traveling While Black is te zien t/m 5 augustus 2020 in Eye Filmmuseum. De VR-documentaire is onderdeel van het programma Black Light over de internationale zwarte cinema dat nog loopt tot januari 2021.