TOKYO SONATA

Druk op de ketel

  • Datum 09-02-2011
  • Auteur
  • Gerelateerde Films Tokyo Sonata
  • Regie
    Kiyoshi Kurosawa
    Te zien vanaf
    01-01-2008
    Land
    Japan/Nederland/Hongkong
  • Deel dit artikel

In tokyo sonata houdt een Japanse man voor zijn gezin verborgen dat hij werkloos is geworden. Kiyoshi Kurosawa: "Angst voelen we allemaal, het kan op elk moment toeslaan."

Kiyoshi Kurosawa

Je film vertonen in Cannes kan een heel verschil maken. Vraag maar aan Kiyoshi Kurosawa, de Japanse regisseur die al sinds de vroege jaren tachtig aan de weg timmert en inmiddels een veertigtal titels op zijn naam heeft staan. Van die veertig is er tot nu toe welgeteld één in Nederland in bioscooproulatie gebracht: bright future, niet bij toeval Kurosawa’s enige competitieselectie in Cannes (in 2003).
Vorig jaar mocht Kurosawa, vijf films later alweer, opnieuw in het Zuidfranse spotlicht plaatsnemen met tokyo sonata. Prompt pakte hij de Un Certain Regard-juryprijs en mocht hij zich verheugen op de belangstelling van menig distributeur, waaronder het Filmmuseum. De deels Nederlandse productie (dankzij de inbreng van Fortissimo Films) verdient het ook om gezien te worden. Menigeen was het er in Cannes over eens dat tokyo sonata op zijn minst een competitieselectie verdiend had. Kenners van de Aziatische cinema spraken zelfs over Kurosawa’s beste film, ondanks — of juist dankzij — het feit dat de doorgaans als horrorfilmer bekende staande regisseur (hij maakte eerder de uiterst effectieve techno-thriller pulse) de genrecinema ditmaal volledig achter zich laat. tokyo sonata is een hedendaags drama waarin het uiteenvallen van een modaal Japans gezin centraal staat. De film is er echter niet minder angstaanjagend door.

Graadmeter
In reacties op de film sinds Cannes werd regelmatig een vergelijking getrokken met Yasujiro Ozu’s tokyo story. De gelijksoortige titels en de centrale rol van het gezin — en vooral het uiteenvallen ervan — in beide films zijn daar debet aan, maar volgens Kurosawa liggen de overeenkomsten dieper: "Ik ben een groot bewonderaar van Yasujiro Ozu en ben door hem beïnvloed, dus het verbaast me niet dat mensen een zekere Ozu-achtigheid in mijn films ontwaren." Daar waar Ozu de veranderende mores van het moderniserende, naoorlogse Japan onder de loep nam, ziet Kurosawa opnieuw ingrijpende veranderingen: "Japan heeft een geschiedenis en een traditie, en daarnaast een toekomst waarnaar we geacht worden te streven. We hebben heel lang geloofd dat die beide punten min of meer soepel met elkaar verbonden waren. Maar nu aan het begin van de 21ste eeuw kunnen we niet aan het feit ontsnappen dat die verbinding helemaal niet bestaat."
Maar waarom juist het gezin als middelpunt van de problemen? Waar het Westen via clichés over hoekstenen en ‘family values’ steevast het gezin als rotsvaste hoop in bange dagen blijft beschouwen, ziet de Japanse regisseur het juist als de graadmeter voor een veranderende samenleving.
"Mijn definitie van een gezin is een groep mensen met verschillende idealen, doelen, persoonlijkheden en interesses; mensen die anders nooit onder één dak zouden wonen als ze geen familie van elkaar zouden zijn. Toen de producenten me benaderden met het originele scenario van Max Mannix, vertelden ze me dat ik het naar eigen inzicht kon bewerken. Ik vond het verhaal intrigerend, maar het was vrij simpel. Het draaide voornamelijk om twee personages: de vader die zijn baan verliest en zijn zoon die piano leert spelen. De moeder en de oudste zoon kwamen erin voor, maar als bijfiguren. Ik wilde alle vier de gezinsleden even belangrijk maken. Ik heb het zo herschreven dat die vier personages niet in staat zijn met elkaar te communiceren, ook al wonen ze op hetzelfde adres. Ze dragen geheimen met zich mee en houden die voor de anderen verborgen. Ze doen wel pogingen om met elkaar te praten, maar het loopt iedere keer uit op een fiasco. Hoe harder ze hun best doen, hoe duidelijker de scheuring tussen hen."

Zwerfvuil
De overeenkomsten in de titels tussen Ozu’s klassieker en Kurosawa’s nieuwste is ook niet geheel toevallig. Het is immers in de hoofdstad dat de maatschappelijke veranderingen het duidelijkst merkbaar zijn. "tokyo story is niet de enige film van Ozu met het woord Tokyo in de titel. Een groot deel van zijn films speelt zich daar af, net als de meeste van mijn films." Hoewel geboren in de havenstad Kobe woont Kurosawa als sinds zijn studietijd in de hoofdstad. Uit zijn films blijkt echter dat hij de megapool nog steeds met de ogen van een buitenstaander weet te observeren: het Tokio in de films van Kiyoshi Kurosawa is een geometrisch geordend labyrint waar de kraaien welig tieren, de wind het zwerfvuil door de straten blaast en de mensen zich gedwee in formatie van en naar hun werk verplaatsen. "De naam Tokio is relatief recent en is gekozen om politieke redenen, zo’n 150 jaar geleden, toen Japan zich opende naar het Westen en begon met moderniseren," legt de regisseur zijn kunstmatig aandoend beeld uit. "De stad werd toen aangewezen als hoofdstad van Japan en kreeg de naam Tokio (letterlijk: oostelijke hoofdstad, als tegenhanger van de voormalige hoofdstad, het in west-Japan gelegen Kyoto, TM). Het was een soort startschot voor de inhaalslag met het Westen, maar tegelijkertijd ook het begin van een verwarring. Het huidige Tokio is het product van die verwarring."
Net als bij collega Shinya Tsukamoto (regisseur van onder andere tetsuo: the iron man, vital en nightmare detective) staan Kurosawa’s personages onder constante druk — druk van het werk, van de omgeving, van niet-begrijpende echtgenotes, etc. In zijn eerste meesterwerk cure uit 1997 brengt een hypnotiseur die druk bij mensen naar de oppervlakte om ze vervolgens om te vormen tot gewillige moordmachines. Diezelfde druk staat ook in tokyo sonata op de ketel, maar ditmaal zijn er geen moordenaars, spoken of andere bovennatuurlijke fenomenen die als metafoor kunnen dienen. Het maakt de angst des te meer voelbaar. Kurosawa: "tokyo sonata hoort niet thuis in het horrorgenre, maar angst speelt er zeker een rol in. Angst voelen we allemaal, het kan op elk moment toeslaan. Het is een onderdeel van het dagelijks leven en daarom ook onderdeel van de levens van de hoofdpersonen van deze film. Dat geldt evenzeer voor de dood. Ieder van de vier gezinsleden moet op een bepaald moment in het verhaal met de dood geconfronteerd worden."
De meest opvallende van die confrontaties is die van de oudste zoon, die zich aanmeldt bij de Amerikaanse strijdkrachten en in het Midden-Oosten gaat vechten. Kritiek op Japans al te gewillige rol als steun en toeverlaat van Amerika in Azië? "Het was niet mijn doel om politiek commentaar te leveren. Het systeem zoals het in de film wordt getoond bestaat niet; Japanners kunnen niet zomaar in het Amerikaanse leger dienen. Maar het is wel een feit dat Japan een nauwe band heeft met Amerika op het gebied van defensie. Als Japan aangevallen zou worden heeft het de hulp van Amerika nodig om zich te kunnen verdedigen (de na WOII opgestelde Japanse grondwet is pacifistisch en het land heeft officieel geen leger, TM). Iedere Japanner is zich bewust van die situatie, daarom wilde ik het onderdeel laten uitmaken van dit gemiddelde gezin in de film."
Kurosawa geeft toe dat de angst die de film oproept al tijdens de opnames merkbaar was: "Er zit een moment in de film waarin Megumi, de moeder, zegt dat het misschien wel beter is als autoriteit, zoals belichaamd door haar echtgenoot, in elkaar zakt. Dat stond precies zo in het scenario, dus ik wist dat het zou komen. Maar toen de actrice Kyoko Koizumi die zin uitsprak klonk ze zo natuurlijk en overtuigend dat mijn eigen autoriteit als regisseur bijna in elkaar zakte. Dat was een werkelijk angstaanjagend moment."

Tom Mes