The Usual Suspects

The Usual Suspects was een van de grote ontdekkingen op het laatste filmfestival in Cannes. De verbijsterende thriller van nieuwkomer Bryan Singer kon rekenen op bijval van publiek en pers. Bij de Belgische filmcritici was de verbijstering zelfs zo groot dat ze The Usual Suspects verkozen tot de beste film van 1995. En al is het jaar nog jong, het is zeker niet ondenkbaar dat deze knap geconstrueerde film ook in Nederland hoge ogen zal gaan gooien op de jaarlijstjes.

In New York worden vijf criminelen opgepakt op verdenking van een grote diefstal. Na te zijn voorgeleid ter identificatie brengt het vijftal de nacht door in de cel. De volgende dag worden ze, wegens gebrek aan bewijs, weer vrijgelaten. Zes weken later vliegt in de haven van San Pedro, Californië, een schip in de lucht. Vast staat dat de New Yorkers bij de ontploffing betrokken zijn. Duidelijk is daarnaast, dat er met de explosie grote criminele belangen gemoeid zijn, er is sprake van een grote partij drugs met een waarde van vele miljoenen dollars. Wat het precieze verband is tussen de twee gebeurtenissen is echter niet duidelijk.

Een van de vijf misdadigers, de kreupele oplichter ‘Verbal’ Kint (Kevin Spacey), was getuige van de explosie en wordt verhoord door de New Yorkse douane-rechercheur David Kujan (Chazz Palminteri). Het verhoor, dat zich afspeelt in een claustrofobisch kamertje in het politiebureau van San Pedro, vormt de rode draad van de film. De gebeurtenissen die hebben geleid tot de explosie, en het daaraan voorafgaande slagveld, worden naverteld aan de hand van Verbals getuigenis. Aangezien deze in staat van beschuldiging is gesteld, heeft hij weinig reden om al te mededeelzaam te zijn. Kujan is echter zeer vasthoudend en weet beetje bij beetje de informatie los te peuteren.

Legendarische schurk
Verbal is niet de enige getuige. Een van de Hongaarse opvarenden van het schip heeft de ontploffing overleefd en is met ernstige brandwonden opgenomen in het ziekenhuis. De man beweert dat de explosie het werk is van ene Keyser Söse. Als Verbal door Kujan met deze naam wordt geconfronteerd, leidt dat tot commotie. Söse is een legende, een niets ontziende schurk van bovenmenselijke proporties die volgens Verbal alleen maar zijns gelijke kent in de Duivel. Kujan vermoedt dat Söse slechts een dekmantel is van een van de vijf criminelen, de corrupte ex-agent Dean Keaton (Gabriel Byrne), maar Verbal bezweert hem dat hij gezien heeft hoe Keaton door Söse werd gedood, waarna zijn lichaam in het brandende schip verloren moet zijn gegaan. Gaandeweg wordt duidelijk dat de toedracht van het incident in San Pedro alleen kan worden opgehelderd als de ware identiteit van Keyser Söse kan worden vastgesteld.

Op de plot van The Usual Suspects is maar zeer weinig aan te merken, of het zou moeten zijn dat er aan de karakterontwikkeling van enkele van de hoofdpersonen niet al te veel aandacht is besteed. Vooral de enige vrouwelijke rol komt er nogal bekaaid af. Daar tegenover staat het uitstekende spel van vrijwel alle acteurs. Met name Chazz Palminteri en Kevin Spacey spelen ijzersterk en zijn in hun spetterende dialogen uitstekend aan elkaar gewaagd. Voorts zijn alle elementen voor een bloedstollende thriller aanwezig: psychologische suspense, razendsnel gemonteerde actiescènes en een duistere, onheilszwangere sfeer. Maar The Usual Suspects is meer dan alleen een spannende thriller. Met zijn knappe constructie en geraffineerde manipulatie van de werkelijkheid voegt de film een nieuwe dimensie toe aan het thriller-genre.

Kennisverschil
Goede thrillerregisseurs weten dat het welslagen van hun films valt of staat met de mate waarin ze de spanning weten op te bouwen én vast te houden. Ze zullen daarom altijd cruciale informatie voor de kijker achterhouden. Dit spel met de kennisachterstand van de toeschouwer kan vele vormen aannemen. Vaak, zoals bijvoorbeeld in The Crying Game, wordt de verrassing bewaard voor het eind in de vorm van een onverwachte ontknoping. De ontknoping kan echter ook al vast staan, zoals in Carlito’s Way waarin het in de allereerste scène al duidelijk is dat titelheld Al Pacino het loodje legt — onduidelijk is alleen nog hoe. Een ander boeiend spel wordt gespeeld in Polanski’s Frantic, waarin de kijker steeds precies evenveel — of even weinig — weet als hoofdrolspeler Harrison Ford.

In veruit de meeste thrillers, en dat geldt ook voor de genoemde voorbeelden, is het kennisverschil tussen filmer en kijker aan het eind volledig opgelost. Alle beschikbare informatie is eerlijk gedeeld, het spelletje is uit. The Usual Suspects breekt met deze traditie. Aan het eind van de film wordt de kijker voor de laatste keer beentje gelicht en het is onmogelijk om in één keer te bevatten wat je allemaal over het hoofd hebt gezien. Toch hebben Singer en scenarioschrijver Chris McQuarrie niet vals gespeeld. Ze hebben alle informatie vrijgegeven die nodig is om de toedracht te kunnen snappen. Ze hebben echter handig gebruik gemaakt van het door de kijker in hen gestelde vertrouwen, om de nodige rookgordijnen op te trekken. Daarbij hebben ze niet geschuwd om twijfel te zaaien over de vraag of alles wat we te zien krijgen wel echt waar is. Om daar achter te komen verdient het aanbeveling om The Usual Suspects twee keer achter elkaar te gaan zien: een keer om je te laten overrompelen door het briljante verhaal, en nog een keer om jezelf ervan te overtuigen dat je gezien hebt wat je dacht dat je zag.