THE READER (Stephen Daldry over)

Na billy elliot en the hours komt de Britse regisseur Stephen Daldry met the reader, een verfilming van de controversiële Duitse novelle Der Vorleser. Het boek vraagt zich af of de verschrikkingen en de morele verwerking van de Holocaust kunnen worden doorverteld en overgedragen aan een nieuwe generatie. We belden met Daldry.

Stephen Daldry

Uw liefde voor literatuur is duidelijk. the hours was een verfilming van het Pulitzerprijswinnende boek van Michael Cunningham, The reader van Bernhard Schlink, die zich richt op de manier waarop naoorlogse generaties met de Holocaust omgaan. Waarom koos u deze roman? Als een kind en als jongeman heb ik veel tijd in Duitsland doorgebracht en ik raakte gefascineerd door de problemen die er bestonden met het verwerken van het verleden. Schlinks boek raakte een sterke snaar bij mij, zowel emotioneel als intellectueel. Ik besloot het onderwerp te gaan onderzoeken.

Duitsland zelf is de afgelopen vijftien jaar intensief bezig met het verwerken van zijn geschiedenis, waaronder ook het RAF- en Stasi-verleden. Waarom zou Schlink de rechten aan een Britse regisseur hebben verkocht en niet aan een Duitse? Ik denk dat hij het altijd al graag in het Engels verfilmd heeft willen zien. Daarom heeft hij eerst contact gezocht met Anthony Minghella (die vorig jaar overleed, RR). Ik denk dat hij wilde zien of de thema’s ook buiten Duitsland weerklank vonden en het verhaal niet over een specifiek Duitse ervaring ging. Of het geschikt was voor verschillende culturen en of het meer was dan de som van het eigen Duitse verleden.

U bent erg dicht bij het boek gebleven. We hebben de structuur nauwelijks veranderd. We zijn alleen op zoek gegaan naar een filmisch equivalent van het gegeven dat de hoofdpersoon zijn eigen verleden opschrijft, zoals in het boek gebeurt. Het schrijven is daar onderdeel van het bekennen en het erkennen van het verleden. Van de ontlading. We zochten naar beelden die hetzelfde ‘bewustzijn’ en dezelfde aanwezigheid hadden als de eerstepersoons verteller in het boek. Mijn scenarist David Hare (die ook the hours voor film bewerkte, RR) kwam met het idee van een man die zijn geschiedenis voor de eerste keer vertelt. Dat lijkt heel erg op de man die zijn eigen verhaal schrijft in het boek. We hadden natuurlijk voor een man achter een typemachine kunnen kiezen, maar dat was saai geweest. We kozen voor dezelfde tijd, rond 1995, en de film is het verhaal dat hij voor het eerst aan de volgende generatie vertelt, aan zijn dochter.

Was het lastig om een jonge acteur te vinden die opkon tegen Kate Winslet? Want ze staat bovenaan Hollywoods A-lijst van actrices. Dat was inderdaad een ongelofelijk belangrijk onderdeel van de casting. Ik had met mezelf afgesproken dat ik als het maar even kon de rol door een jonge Duitse acteur zou laten spelen. Dus ik was erg blij toen we een acteur met de diepte van David Kross tegenkwamen, met zijn emotionele volwassenheid én naïviteit, allemaal gecombineerd in één acteur.

Heeft u ooit gevoeld dat de naaktscènes in de film op een of andere manier niet pasten bij de thema’s over de verwerking van de Holocaust? Nee, dat heb ik nooit zo gevoeld.

Waar ligt voor u het belangrijkste morele dilemma in het verhaal? Dat ligt bij Michael Berg (Ralph Fiennes, RR) wanneer hij het verleden ontdekt van de vrouw waarmee hij zo’n ingewikkelde liefdesrelatie heeft gehad. Hoe reageert hij dan? In het verlengde daarvan, hoe reageerde de generatie van Bernard Schlink toen die het verleden ontdekte van zijn ouders, leraren, religieuze leiders en in sommige gevallen geliefden? Hoe gingen ze verder, hoe gingen ze om met, niet alleen de individuen die bij de verschrikkingen betrokken waren, maar met het feit dat ze zelf leefden en liefhadden in een samenleving waar deze daden plaatsvonden?

Kan een naoorlogse generatie überhaupt loskomen van zijn verleden? Dit is niet zomaar een naoorlogse generatie, dit is een generatie die leeft in de schaduw van een verschrikkelijke misdaad, een genocide. Men is daar ook nu nog mee bezig: wat te doen met het verleden, wat te doen met de hoofdstad, wat te doen met… alles, van de hereniging tot aan de manier waarop het verleden herdacht moet worden. Sommige mensen hebben er genoeg van om met het verleden geconfronteerd te worden. Maar er is natuurlijk een immense verantwoordelijkheid ten opzichte van de geschiedenis. Niet alleen om toekomstige generaties daarover te onderwijzen maar ook om het land zelf in staat te stellen een morele duidelijkheid te ontwikkelen. Bijvoorbeeld over betrokken raken bij internationale conflicten.

Er is ook harde kritiek gekomen op uw film. Sommigen noemen het schandalig dat Hanna (Kate Winslet) zelf als slachtoffer wordt opgevoerd omdat ze in de oorlog haar analfabetisme moest verbergen. Daardoor zou dat analfabetisme als een excuus voor haar verschrikkelijke daden kunnen gelden. Dit is een provocerende en controversiële film, laten we dat duidelijk stellen. En dus zal hij extreme reacties oproepen. Dat is prima. Maar wij zijn erg voorzichtig geweest, onder andere door de gemeenschap van Holocaust-overlevers hierbij te betrekken. Het debat dat we met hen voerden was heel anders dan het debat dat sommige recensenten aanzwengelen. Ik wil u verwijzen naar de blog van de directeur van het Holocaust-museum in New York. Dat is een van de betere beschrijvingen van de reactie van de Joodse gemeenschap.

Dus u kunt zich totaal niet vinden in die kritiek? Nogmaals, het blijft een provocerend onderwerp. Maar ik denk dat we een heel eind zijn gekomen sinds de jaren zestig toen we iedereen die op een of andere manier bij de genocide betrokken was simpelweg als monsters zagen. Sinds een jaar of tien, vijftien zijn we dat genuanceerder gaan bekijken. Zijn we gaan zien dat dit echte mensen zijn geweest, en dat elk van die mensen kon vertellen hoe hij of zij terechtkwam op de donkerste plek waar Europa ooit is geweest. Ik denk dat een terugkeer naar het idee dat dit monsters zijn en dus een omkering van het idee dat dit echte mensen zijn, een belachelijk ouderwetse manier van denken is. Een hinderlijke manier van denken ook over deze periode van de twintigste eeuw. Serieus, we zijn veel verder dan dat.

Maar kan Michaels zwijgen over zijn relatie met Hanna echt vergeleken worden met haar zwijgen over haar ongeletterdheid en zodoende over haar verleden? Ik weet niet of het vergelijkbaar is. Er is een schaamte bij allebei. Hij over zijn relatie met haar en zij over haar ongeletterdheid. Een deel van het verhaal gaat over de vraag hoe beiden omgaan met die schaamte. Voor de duidelijkheid: er is nooit twijfel over dat zij een oorlogsmisdadiger is en er is nooit twijfel over dat ze last heeft van een moreel analfabetisme, niet alleen tijdens maar ook in de decennia na de oorlog.

Hoe hebt u de gemeenschap van overlevenden bij de film betrokken? Ik heb een hele diverse groep mensen gevraagd om ons te helpen de vraagstukken in de film te bevragen en te analyseren. Mensen die in de jaren zestig betrokken waren bij processen tegen oorlogsmisdadigers, Joodse experts in de verbeelding van de Holocaust in cinema en veel mensen van Schlinks generatie die deze hele ontwikkeling doorleefd hebben.
Er is bij zulk soort films altijd een onderbuikreactie uit bepaalde hoek. Een deel van de morele verontwaardiging stamt af van het idee dat je nooit het verhaal mag vertellen van iemand die betrokken was bij de uitvoering van de genocide. Waarin je die persoon iets anders laat zijn dan een monster, waarin je haar een persoonlijkheid teruggeeft, en er dus onvermijdelijk momenten zijn in de film waarop je dichter bij haar komt en weer van haar verwijderd raakt. Zoals je dat in elke goede film kunt hebben. Maar laat ik duidelijk zijn: er is in the reader nooit iets anders dan een heldere veroordeling van de acties waar ze bij betrokken was.
Niet vergeten: dit is de eerste film die op deze manier over een kampbewaker gaat en sommigen willen pertinent niet dat je daar een mens van maakt. Maar als we alle verhalen over moordenaars in twijfel moeten trekken dan moeten we veel uit de boekenkast halen. Te beginnen bij Macbeth.

Ronald Rovers