The Plot Against America

Hoe help je een democratie om zeep? Het op Philip Roths ‘wat-als’-geschiedenis gebaseerde The Plot Against America laat zien hoe Amerika er in de Tweede Wereldoorlog uit zou kunnen hebben gezien onder een nazi-gezinde president. De verpletterende roman is verfilmd tot een zesdelig meesterwerk.

Eerst even dit, want het kan niet genoeg worden gezegd: schandalig dat de twee jaar geleden op 85-jarige leeftijd overleden Philip Roth nooit de Nobelprijs voor literatuur heeft gekregen. Steeds weer zoemde zijn naam rond, maar de schrijver van romans die het Amerikaanse naoorlogse leven, gezien door joodse ogen, op de pijnbank leggen, werd telkens gepasseerd. Volgens geruchten omdat het ‘vrouwbeeld’ in zijn boeken niet deugt. ‘Deugt’ het beeld van de mannelijke sekse in Roths boeken trouwens wel? God verhoede dat de tijd terugkeert dat romans moeten deugen.

Hoe het ook zij: het Nobelprijscomité bekroonde wel de deugende Bob Dylan, maar niet de schrijver van minstens vijf meesterwerken, met als eerste de even tragische als hilarische joodse coming of age-roman Portnoy’s Complaint (1969).

Jodenhaat
Over naar The Plot Against America, een laat werk van Roth uit 2004. Dat de schrijver zeventig was toen hij het schreef blijkt uit de levenswijsheid die de roman ademt: dat niets vanzelfsprekend is in het leven. Als je jong bent, denk je niet na over de kwetsbaarheid van jezelf en de samenleving. Je ervaart alles als vanzelfsprekend. Als je ouder wordt, komt het inzicht dat er bar weinig vanzelfsprekend is. Die gedachte is het fundament onder The Plot Against America.

De roman vertelt een ‘wat-als’-geschiedenis over Amerika tussen 1940 en 1942, gezien door de ogen van het joodse gezin Roth dat in een joodse wijk in Newark, New Jersey woont. De familie bestaat uit vader Herman, die op een verzekeringskantoor werkt, zijn vrouw Bess, en hun twee zonen: de tienjarige Phillip en vijftienjarige Sandy. De sfeer in het gezin is warm en veilig, maar de vertrouwde wereld stort in als Charles Lindbergh het in 1940 als presidentskandidaat opneemt tegen de zittende president Franklin D. Roosevelt.

Lindbergh is sinds zijn geslaagde oversteek in 1927 met een vliegtuigje van New York naar Parijs een mateloos populaire volksheld. Zijn campagne staat er onder het motto “America First” in het teken van om Amerika buiten de Tweede Wereldoorlog te houden. Dat Hitler Europa onder de voet loopt, ziet Lindbergh niet als een bedreiging voor Amerika, maar als een Europees probleem. Amerikaanse joden die aandringen op Amerikaanse deelname aan de oorlog ziet hij als egoïsten, akelige types die Amerika aan hun belangen willen opofferen. Zijn antisemitisme wakkert de sluimerende jodenhaat bij Amerikanen aan. De sfeer onder de nieuwe president is voor hen een vrijbrief om joden lastig te vallen, waarna het wachten is op geweld.

Gettomentaliteit
The Plot Against America had makkelijk een politiek-theoretische exercitie over uitsluiting en haat tegen ‘de ander’ kunnen worden, maar de roman is veel meer dan dat. Het vliegt geregeld naar de keel, omdat het het afglijden van de beschaving vanuit het perspectief van het gezin Roth toont: mensen van vlees en bloed. Briljant illustreert de roman de gedachte dat achteraf altijd makkelijk is wat de juiste reactie had moeten zijn op ontwikkelingen in de samenleving, maar dat dat op het moment zelf vaak niet helder is.

Lindberghs antisemitische beleid roept in joodse kringen verschillende reacties op. Herman neemt geen blad voor de mond en ziet het gevaar (“fucking nazis“), maar hij wil niet met zijn gezin naar Canada verhuizen, zoals zijn vrouw Bess wil. Amerika is ook zijn land, stelt Herman, en niemand krijgt hem eruit. Een rabbijn meent dat je beter met Lindbergh kunt samenwerken, omdat hij gelooft dat de president niet antisemitisch maar slecht geïnformeerd is. Binnen de familie Roth zorgt tienerzoon Sandy voor spanningen, omdat hij Lindberghs propaganda gelooft dat hij het beste voor heeft met joden. Hij verwijt zijn ouders dat hun verzet tegen het ‘jodenbeleid’ van de president voorkomt uit hun ‘gettomentaliteit’.

Schellen
Nogmaals: The Plot Against America is een briljant boek, dat nu bewerkt is tot een even briljante zesdelige tv-serie. Makers David Simon en Ed Burns (die eerder samen serie der series The Wire maakten) hebben een meesterwerk gemaakt. Ze zijn volstrekt trouw aan de roman, maar bewijzen met één cruciale ingreep dat ze geen slaafse volgers zijn (ook gesignaleerd doordat het centrale gezin is hernoemd tot de familie Levin). In het boek kijken we door de ogen van zoontje Phillip naar de angstige gebeurtenissen, maar de serie beziet de wereld vanuit het perspectief van alle gezinsleden, plus een paar personages erbuiten, onder wie de eerder genoemde rabbijn die een liefdesrelatie heeft met de zus van Bess. Elk personage komt aan bod, zodat de verschillende opvattingen over hoe Lindbergh en zijn beleid beoordeeld moeten worden glashelder naar voren komen.

In discussies laait het vuur hoog op: van verzet tot willen samenwerken met Lindbergh en tegen beter weten in hopen (“This is still America”). Maar uiteindelijk valt iedereen de schellen van de ogen en stelt Bess cynisch vast: “Like it or not, but Lindbergh is teaching us what it means to be Jews.”

The Plot Against America is angstaanjagend, omdat het zo duidelijk laat zien dat een dictatuur niet van de ene op de andere dag ontstaat. Het begint altijd met maatregelen die redelijk ogen. Wat is er mis met joodse stadskinderen een aantal weken laten logeren in plattelandsgezinnen om hen in aanraking te brengen met het boerenleven? Ogenschijnlijk niets, totdat je beseft dat dit alleen voor joodse kinderen is bedacht met als achterliggend groter plan joden van hun identiteit te beroven. Want een paar maatregelen verder worden joodse gezinnen in steden ‘gestimuleerd’ om naar christelijke plattelandsdorpjes te verhuizen, waar geen greintje joodse cultuur te vinden is. Zogenaamd op vrijwillige basis, maar wie weigert verliest zijn baan.

Het is onmogelijk om in The Plot Against America, waarin geweldig wordt geacteerd, geen parallel te zien met het presidentschap van Trump. Niet dat Amerika nu een dictatuur is, maar dat de democratie en de rechtsstaat in gevaar zijn is inmiddels een open deur. Over die onloochenbare parallel is al veel geschreven, maar de roman en de serie zijn vooral interessant doordat zij laten zien hoe moeilijk het is om gebeurtenissen en ontwikkelingen op het moment zelf te duiden. Achteraf weten we altijd wat we hadden moeten doen, maar in het heden tasten we hulpeloos in het duister.

The Plot Agains America is sinds 17 maart te zien via Ziggo, met iedere dinsdag een nieuwe aflevering.