The Dictator

Dictators houden van films en films houden van dictators. Wie gingen The Dictator-komiek Sacha Baron Cohen voor?

Dictators zijn een relatief recent verschijnsel, ongeveer zo oud als de cinema zelf. Misschien dat filmdictators daarom zo vaak varianten zijn op de twintigste-eeuwse Hitler, Mussolini en Stalin – dictators die met de cinema zijn opgegroeid.

> De bling
Sacha Baron Cohen probeert zijn dictator ook uiterlijk te karikaturiseren. Gemakkelijk is dat niet, omdat historische dictators zich al zo belachelijk uitdossen. Kijk naar Mussolini, onderknuppel Göring, Pinochet, Gadaffi en een hele reeks Latijns-Amerikaanse en Afrikaanse wannabes. Het levert de kostuumafdeling herkenbare short-cuts op: zie Chaplin in The Great Dictator (1940) of een jaar eerder Eisenstein, die wat swastika’s en staalhelmen door Aleksander Nevski strooide. Filmisch minder interessant zijn de ik-ben-ook-maar-een-soldaat-look van Castro en Kim Jong-il en de jasje-dasjes van Loekasjenko en Milosevic. Een beetje dictator heeft in elk geval iets eigens (een snor, baard, hoofddeksel) om direct herkenbaar te zijn aan de vergadertafel van The Naked Gun (1988).

> Hun favoriete films
Hitler zou Disney-figuren hebben nagetekend en Chaplins The Great Dictator twee keer hebben bekeken. Stalin hield van It Happened One Night (1932) en Saddam van The Day of the Jackal (1973). Enver Hoxha liet geen westerse films toe – behalve die met de Britse komiek Norman Wisdom, die nog altijd populair is in Albanië. Maar geen dictator kwam in de buurt van Kim Jong-il, die naar verluidt twintigduizend films bezat en regisseur Shin Sang-ok en diens vrouw, actrice Choi Eun-hee, uit Zuid-Korea liet ontvoeren om een Noord-Koreaanse Godzilla te komen maken, Pulgasari (1984). Dat is nog eens filmliefde!

> Bespot
Films worden ook gebruikt om dictators van hun voetstuk te halen. Chaplin deed dat fameus met The Great Dictator, terwijl later ook cartoons de As-mogendheden ridiculiseerden. Zie Donald Duck in Der Fuehrer’s Face (1942) en Bob Clampetts Russian Rhapsody (1944). Zo populair is spot, dat de musical Springtime for Hitler (‘Heil Myself!’), die in The Producers (1968) bedoeld is om een faillissement te veroorzaken, onverwachts een groot succes wordt – ook in het echt. Letterlijk gekleineerd wordt de dictator in de poppenfilm Team America: World Police (2004), waarin een minuscule Kim Jong-il I’m Ronery zingt. Wie is er nog bang voor zo’n schattig klein dictatortje? Toch maakt niemand een dictator zo efficiënt belachelijk als die dictator zelf: van Mussolini’s pompeuze toespraken via ‘Kim Jong-il looking at things’ (bekijk die site!) tot The Autobiography of Nicolae Ceausescu (2010), waarin ongesneden propagandabeelden, inclusief de momenten voor en na het bedoelde shot, niets van Ceausescu overlaten.

> Net mensen
Toen ik Triumph des Willens (1935) in de bioscoop zag, maakten niet de massale parades de meeste indruk, maar het moment dat de zaal onwillekeurig moest lachen om de speechende Hitler, die na een geslaagde tirade eventjes tevreden (zo! die zit!) naar zijn papier keek. Shocking: Hitler als mens! Die empathie, voortkomend uit realisme, was ook de kracht van Der Untergang (2004), met Bruno Ganz als beste film-Hitler ooit. Het hielp, dat we zijn Untergang zagen en niet zijn Triumph – een realistische Idi Amin op het toppunt van zijn macht wekt in The Last King of Scotland (2006) afschuw, geen medeleven. Maar in de overweldigende sovjetpropaganda De val van Berlijn (1950), die begint met een vaderlijk tuinierende Stalin, is het weer bijna onmogelijk om niet met de vervolgde, verslagen Hitler te sympathiseren. En dat was vast niet de bedoeling.

> Perspectief
Leni Riefenstahl gebruikte in Triumph des Willens zowel het kikvorsperspectief, om Hitler groter te doen lijken, als het vogelperspectief, als een goddelijk camerastandpunt voor de vele massascènes. Deze beelden zijn archetypisch geworden voor tirannieke macht. Zo wordt het kikvorsperspectief in Citizen Kane (1941), waarin de hoofdpersoon overigens met Hitler op een balkon paradeert, door Orson Welles tot in het extreme doorgevoerd en zijn Riefenstahls paraderende troepen onder meer te herkennen in Star Wars (1977-2011), Richard III (1995) en Paul Verhoevens Starship Troopers (1997).

> De onzichtbare dictator
Filmisch interessant is de dictator die onzichtbaar blijft. Soms blijkt een blik achter de schermen, zoals in The Wizard of Oz (1939), weinig van de despoot over te laten. Andere dictators bestaan vooral virtueel, als mediapersoonlijkheid: in films als 1984 (1984) en V for Vendetta (2005) vallen scherm en dictatuur de facto samen – wat uiteraard terugslaat op de films zelf. In plaats van een persoon kan de dictator ook het systeem zelf zijn en in die zin zowel ongrijpbaar als alomtegenwoordig; denk Tron (1982) of Brazil (1985). Een fraaie omkering is de mediaparodie The Truman Show (1998), waarin we met zijn allen één iemand in de gaten houden. Zo wordt het publiek zelf de dictator.

The Dictator was bij het ter perse gaan van deze krant nog niet te zien voor de pers