DER UNTERGANG

Ga aan de slag met Hitler en in Duitsland zijn de rapen gaar. Der Untergang zorgde er dan ook voor een felle controverse. Acteur Bruno Ganz zou Hitler te menselijk spelen, zodat we de dictator sympathiek gaan vinden. De Duitsers doen een ontdekking: Hitler was een mens.

Bij zo’n baas wil iedereen wel werken. Het is november 1942 als vijf jonge vrouwen bij Hitler solliciteren. De Führer zoekt een persoonlijke secretaresse. Traudl Junge is een van de vrouwen die het Adelaarsnest bezoeken. Hitler laat haar even wachten, want hij moet zijn geliefde hond Blondi uitlaten. Moet ook gebeuren. Als hij terug is, laat Hitler haar een stukje typen. Ze bakt er niets van, wat voor een secretaresse een handicap mag heten. "Wees niet nerveus", zegt Hitler. "Ik maak meer fouten in het dicteren dan jij kunt maken met typen." Charmante man, die Hitler! Junge krijgt de baan. De episode leert dat Hitler niet alleen goed was voor zijn hond, maar ook voor zijn secretaresse.
20 april 1945. Hitler zit met een kleine groep getrouwen in een bunker in Berlijn. De situatie is hopeloos. De charmante man van een paar jaar eerder is veranderd in een nerveus wrak. De dictator leidt aan de ziekte van Parkinson. Zijn linkerhand, die hij voor zijn rug houdt, trilt zo hevig dat hij een eigen leven lijkt te leiden. Achter zijn rug drijven generaals de spot met hem. Ze hebben het niet meer zo op de "niet-rokende vegetariër". Op de achtergrond klinkt gedreun van Russisch artillerievuur en bombardementen op Berlijn, maar Hitler keuvelt met Speer over de wederopbouw van Berlijn na de oorlog. Alleen moet eerst nog even Der Krieg worden gewonnen. Tien dagen pleegt Hitler zelfmoord, nadat hij de kok heeft geprezen om zijn voortreffelijke laatste vegetarische avondmaal.

Fantasiewereld
Der Untergang toont Hitler en zijn trouwelingen als een sektarische club, die aan de werkelijkheid geen boodschap heeft. In de Berlijnse bunker leven ze in een fantasiewereld. De beelden worden doorsneden door gruwelijkheden buiten de bunker, zodat wij niet vergeten wat Hitler aanrichtte. In de bunker zoeken degenen met enig realiteitsbesef, waaronder Eva Braun, het in drank en extatische danspartijen. Alles is toch verloren, dus dan maar dansen op de vulkaan.
De in het nauw gedreven Hitler maakt een manisch-depressieve indruk. Tirades over de onbekwaamheid van zijn generaals ("het schuim van het Duitse volk") en de slapheid van de Duitsers in het algemeen ("ik kan geen traan om hen laten") wisselt hij af met depressieve zwijgzaamheid. Als tot Hitler doordringt dat het pleit is beslecht, heeft alle ellende voor hem toch nut gehad, want hij heeft Duitsland van het "joodse gif" bevrijd. Zo kan hij tevreden een kogel door zijn hoofd jagen, waarna de Goebbels als meest fanatieke aanhangers niet kunnen achterblijven. Het echtpaar brengt niet alleen zichzelf maar ook hun zes kinderen om het leven.

Triviaal
Der Untergang geeft een overtuigende indruk van Hitlers laatste dagen. Bruno Ganz maakt uitstekend het isolement en verlies aan realiteitszin van de dictator voelbaar. Maar de film bevat ook triviale scènes. Neem bijvoorbeeld het babbeldialoogje tussen Braun en Hitlers secretaresse, dat duidelijk moet maken dat er verschil was tussen Hitler als privépersoon en leider. "Ik begrijp hem niet", zegt Braun over Hitler, "hij is zo aardig, maar dan zegt hij van die vreselijke dingen." De secretaresse na enig puzzelen: "Oh, u bedoelt als hij de Führer is?"
De banaliteit verklaart niet de Duitse controverse over Der Untergang, want bestaan er niet-banale Hitlerfilms? Aanstootgevend vindt men dat regisseur Oliver Hirschbiegel (Das Experiment) Hitler menselijke gevoelens heeft meegegeven. Hij moet zelfs een keer huilen. Wat is het probleem? Maken de menselijke eigenschappen Hitler minder monsterachtig? Het zal toch ook voor Duitsers geen nieuws zijn dat mensen en monsterlijkheid uitstekend samengaan? Het angstaanjagende van Hitler is dat hij een mens was, dus een van ons. Harry Mulisch noemt Hitler in zijn roman ‘Siegfried’ "de ontkenning van alles wat bestaat en gedacht kan worden". Zo kun je je er ook van afmaken. Filmmakers deden dat altijd door Hitler ver van ons weg te duwen. Acteur Bruno Ganz brengt hem iets dichterbij. Wel zo angstaanjagend.

Jos van der Burg