Nyad

De Netflix-film Nyad zit vol biopic-clichés en zogenaamd inspirerende quotes. Wat maakt de film over openwaterzwemmer Diana Nyad dan toch zo fascinerend?

Wat is het toch met onze fascinatie voor topatleten? Jimmy Chin en Elizabeth Chai Vasarhelyi’s Nyad rust volledig op onze verwondering over de bijna bovenmenselijke prestaties van openwaterzwemmer Diana Nyad. Net als in hun eerdere films richt het regisseursduo zich op iemand die niet alleen het beste is in wat ze doet, maar bovendien de grenzen van het menselijk lichaam opzoekt.

Diana Nyad (Annette Bening) wil van Cuba naar Florida te zwemmen. Zowel medici als deskundigen op het gebied van openwaterzwemmen zeggen dat de zestig uur durende tocht door de stormachtige Straat van Florida ver buiten het menselijk vermogen ligt. Bovendien heeft Diana het meer dan dertig jaar geleden al eens geprobeerd. Als het haar op 28-jarige leeftijd niet lukte, zegt haar beste vriendin Bonnie (Jodie Foster) dan ook, waarom zou het haar dan wel lukken nu ze bijna zestig is?

Haar leeftijd is geen reden om het niet te doen, kaatst Diana terug, maar juist een reden om het wel te doen. En daar houdt ze zich, tegenslag na tegenslag, stellig aan vast. En dus zien we haar deze tocht keer op keer ondernemen en ook keer op keer falen (wegens slecht weer, een allergische reactie, verkeerd navigatiewerk). Het grootste deel van de film is Diana met mechanische regelmaat (een borstslag van 52 tot 55 per minuut) aan het zwemmen. Verre van een betoverende cinematische gebeurtenis. En toch weet Nyad te boeien – precies door die fascinatie met de ongrijpbare figuur van de atleet.

Het Verhaal
In zijn essay ‘How Tracy Austin Broke My Heart’ oppert David Foster Wallace dat topatleten zo fascinerend zijn “omdat abstracties als kracht en gratie en controle in atleten vleesgeworden zijn”. Atleten belichamen uitmuntendheid. Ze zijn meetbaar de beste (de snelste, de sterkste). En dus, schrijft Wallace, willen we ze kennen. Kijken naar hun prestaties is niet genoeg. We willen horen waar ze vandaan komen, welke obstakels ze hebben moeten overwinnen en welk lijden ze allemaal moeten doorstaan om op topniveau te presteren. “We willen”, zo vat Wallace het treffend samen, “Het Verhaal.”

Opvallend is dat de memoires die Het Verhaal van topsporter beweren te bieden bijna allemaal teleurstellend zijn. Hetzelfde kan gezegd worden over biopics (vooral die biopics die, zoals Nyad, zijn gebaseerd op memoires). Zoals Wallace opmerkt: “Topatleten blijken meestal verbluffend slecht te kunnen praten over juist die kwaliteiten en ervaringen die hen zo fascinerend maken”. Kijk maar eens naar een interview met een atleet die net een belangrijke wedstrijd heeft gewonnen of een wereldrecord heeft verbroken: ze praten in gemeenplaatsen over “het verstand op nul zetten en gaan” terwijl “ze zichzelf tegenkomen” maar zich natuurlijk “nooit laten kennen”. Inzicht in de binnenwereld van atleten geven deze gesprekjes zelden.

De verhalen die beloven ‘alles’ over hun ster ‘bloot te geven’ zijn een weerspiegeling van dit soort nietszeggerij. Dit soort boeken en films vertrouwen op afgezaagde clichés die doen denken aan de beroemde slogan van Nike, ‘just do it‘. In het geval van Nyad is dat het belang van “nooit opgeven”.

Afstand
In hun Oscar-winnende documentaire Free Solo (2018) volgden Chin en Vasarhelyi de klimmer Alex Honnold terwijl hij probeerde om, als eerste ooit, een vrije klim te maken naar de top van El Capitan in Yosemite – een van de gevaarlijkste klimroutes ter wereld. Terwijl de twee hem met hun camera volgden, vreesden ze vrijwel continu voor zijn leven. Honnold gebruikte geen enkel hulpmiddel tijdens zijn klim. Dat wil zeggen: geen klimgordel, geen karabijnhaken, geen touw. Ieder moment kon Honnold van de steile granieten bergwand zijn dood tegemoet vallen. Chin en Vasarhelyi zouden er dan hulpeloos naast bungelen, camera in hun hand.

Sinds Free Solo is het duo langzaam afgestapt van het maken van documentaires die draaien om het ter plekke filmen van hun grensverleggende hoofdpersonen. In hun vervolgfilm The Rescue (2021) maakten Chin en Vasarhelyi gebruik van archiefbeelden en getuigenverklaringen om over de redding van twaalf Thaise jongens en hun voetbalcoach uit een overstroomde grot te vertellen. Een meeslepend verhaal over de expertise, het lef en het uithoudingsvermogen van een stel duikers die hun leven riskeerden om de groep uit de grot te halen, maar door de terugblikkende vorm niet zo urgent als Free Solo.

Met Nyad maken Chin en Vasarhelyi de overstap naar fictie. Hun biopic over Diana Nyad is een gedramatiseerde vertelling van Nyads leven die zich vooral focust op haar verwoede pogingen om de oversteek van Cuba naar Florida te maken. De film maakt weliswaar gebruik van enkele archiefbeelden, maar vertelt het verhaal vanaf een afstandje. We kijken niet naar de echte Nyad die de tocht onderneemt en onze verwondering gaat dan ook niet zozeer om haar lichamelijk inspanning (hoewel dit zeker een fysiek zware rol moest zijn geweest voor Bening) maar vooral om haar mentale doorzettingsvermogen, met name haar waanzinnige vermogen om ‘nooit op te geven’.

Chin en Vasarhelyi veranderden hun benadering gaandeweg dus van kijken naar begrijpen, van het onderscheid dat Wallace maakt tussen het zien presteren van de atleet en het willen horen over diens verhaal. Paradoxaal genoeg slaagt die poging om Diana Nyad te begrijpen er niet in om inzicht te bieden in haar belevingswereld.

We zien best veel door de ogen van Nyad. Zo krijgen we hallucinaties en flashbacks naar haar jeugd te zien (inclusief alle sportmemoires-clichés: de ouder die ervoor zorgde dat de atleet de sport wilde beoefenen en de invloedrijke eerste coach die een bepaalde ethiek in de sporter heeft ingebouwd). Veel wijzer worden we er niet van.

Raadselachtig
Diana wordt gepresenteerd als vleesgeworden doorzettingsvermogen, maar lijkt zelf nooit een mens van van vlees en bloed. Zelfs haar veelvuldige pogingen om de mensen om haar heen te overtuigen van de waanzinnige tocht blijven raadselachtig. Ze weigeren aanvankelijk bijna allemaal. En toch doen ze allemaal ineens precies wat Nyad van hen verlangt. De film geeft geen inzicht in waarom ze van gedachten veranderen.

Hetzelfde geldt voor Diana Nyad. Waarom wil ze per se die specifieke oversteek maken? En hoe kan ze zestig uur onafgebroken zwemmen? Waarom wil ze dat eigenlijk, waarom doet ze dit zichzelf aan? En waarom is ze bereid om daarvoor te sterven? Er worden wat hints gegeven naar haar beweegredenen, hoewel deze vaak weer ontkracht worden door Nyad zelf. Zo zegt ze bijvoorbeeld dat haar vader haar niet heeft gedwongen om topzwemmer te worden, hoewel hij haar hele leven heeft verkondigd dat zwemmen haar lot was. Haar achternaam betekent immers ‘waternimf’ in het Grieks.

Hoewel Nyad zeker hartverwarmend is – vooral de vriendschap tussen Diana en Bonnie overtuigt door de chemie tussen de twee acteurs – is de film feelgood op dezelfde hapklare, betekenisloze manier als de woorden waarmee atleten hun grootste prestaties beschrijven. Nyad frustreert dus net zo goed als ‘ie fascineert.

Misschien is dat precies de bedoeling van sportbiopics. Dit soort films vangen de geest van de atleet in simplistische gemeenplaatsen omdat dit soort simpliciteit de unieke kracht van de atleet is. Atleten zeggen dat ‘ze het gewoon doen’, niet omdat ze geen betere woorden kunnen vinden voor hun bijzondere inspanningen, maar juist omdat ze over het unieke vermogen beschikken om dingen ‘gewoon te doen,’ waar anderen eerst denken en reflecteren.

Zoals Wallace aan het einde van zijn essay oppert: “Wellicht zijn wij toeschouwers de enigen die werkelijk in staat zijn om de ervaring van de atletische gave te zien, te verwoorden en te bezielen. En zijn diegenen die deze gave hebben er per se dom en blind over. Niet omdat blindheid en domheid de prijs zijn van de gave, maar juist omdat ze de essentie ervan zijn.” Als dat het geval is, dan geeft Nyad ons een uitstekend kijkje in het hoofd van de baanbrekende zwemmer.