Nocturama (Bertrand Bonello over) (Previously Unreleased)

Bertrand Bonello maakte met het omstreden Nocturama een film over terroristen, die niet over terrorisme gaat. ‘Ik wilde het gevoel overbrengen van een wereld waarin alles op ontploffen staat.’

Door Joost Broeren-Huitenga

Nee, houdt regisseur Bertrand Bonello stellig vol: zijn film Nocturama is niet beïnvloed door de terroristische aanslagen in Parijs in november 2015. Noch door de aanslag bij Charlie Hebdo in januari van dat jaar. Het idee voor de film stamt al uit 2011, het scenario schreef hij in 2014, en in november 2015 had hij de eerste montage al af.
De vraag is logisch, snapt ook Bonello: zijn film toont gebeurtenissen die huiveringwekkend dicht bij de realiteit van de Parijse aanslagen ligt. Nocturama draait om zeven jongeren, tieners van diverse afkomst, die drie gelijktijdige aanslagen plegen op prominente doelwitten in het centrum van Parijs. De eerste helft van de film toont de planning en uitvoering van de aanslagen; in de tweede helft duikt de groep ’s nachts onder in een verlaten warenhuis.
De oorsprong van de film ligt bij de gebeurtenis die zo veel van onze huidige geopolitieke realiteit bepaalde: de aanslagen van 11 september 2001, à propos Bonello’s verjaardag. "De mise-en-scène van die aanslagen, de schaal ervan, was zo extreem spectaculair. Een aanslag op één gebouw is al iets, maar vier tegelijk is een overdonderende productie."
Als de aanslagen van 2015 al invloed hadden, zegt Bonello, was dat omdat hij er afstand van wilde houden. Nocturama gaat niet over die aanslagen, en misschien zelfs niet over terrorisme. Bonello: "Ik wilde het hebben over de extreem gespannen sfeer in mijn thuisstad. Natuurlijk begrijp ik dat de recente aanslagen invloed hebben op hoe mensen naar de film zullen kijken. Het is onmogelijk om er niet allerlei verbanden met de realiteit in te zien. Maar dat mocht niet de overhand krijgen."

Nachtdieren
Precies daarom veranderde Bonello op het laatste moment de titel van de film. De werktitel Paris est une fête ontleende hij aan de Franse vertaling van Hemingways memoire A Moveable Feast. "Maar na de aanslagen werd dat boek plotseling weer enorm populair; het werd een symbool van menselijke saamhorigheid. Dat dwong me de titel veranderen: het verband met de realiteit was te sterk en ik wilde het publiek niet zo duidelijk een interpretatie opdringen."
De nieuwe titel ontleende Bonello aan een album van Nick Cave — "niet zijn beste werk, maar toch" — maar hij knipoogt er ook mee naar een andere inspiratiebron: Bret Easton Ellis’ roman Glamorama, waarin een groep leeghoofdige modellen en acteurs een terroristisch netwerk vormt. "Het abstracte van de titel Nocturama bevalt me, de fantasmagorie die het oproept, een ‘visioen van de nacht’. Cave wees me erop dat hij het woord niet heeft verzonnen: in dierentuinen is een nocturama het verblijf van de nachtdieren. Dat wist ik niet, maar het sluit perfect aan op de tweede helft van de film."
Daar ligt in feite het hart van Nocturama. De eerste helft is opgebouwd als een thriller, waarin vlotte montage en de door Bonello zelf gecomponeerde muziek je naar de onontkoombare geweldsuitbarsting voeren. Het zwijgzame zevental beweegt zich in een zorgvuldige choreografie door de stad in voorbereiding op het grote moment. Bonello springt heen en weer in de tijd om de gelijktijdigheid van hun acties te benadrukken en mengt daar flashbacks doorheen die tonen hoe ze de aanslag voorbereiden — maar uitdrukkelijk niet waarom ze dat doen. Als er al politieke statements gemaakt worden, is dat omdat ze tussen de planning door ook gewoon moeten stampen voor een proefwerk. Bonello: "Voor mij is het ‘waarom’ verpakt in de doelwitten die ze kiezen — de wolkenkrabber van een multinational, het ministerie van Binnenlandse Zaken, een standbeeld van Jeanne d’Arc — en in hun achtergronden, wie ze zijn. Dat hoef ik niet uit te leggen."

Afgewezen door Cannes
Het waarom verdwijnt in het tweede, nachtelijke deel van de film nog verder naar de achtergrond. Verschanst in het verlaten warenhuis is van daadkracht geen sprake meer en lijkt de tijd tot stilstand te komen. De tieners doen zich tegoed aan de producten van de moderne consumptiemaatschappij. Ze passen nieuwe kleren, draaien hun favoriete popsongs op geluidsinstallaties van duizenden euro’s, trekken dure flessen drank open en zappen op meerdere megaschermen tegelijk langs beelden van de nasleep van hun acties.
Die weigering om een oorzaak of motief aan te wijzen, verklaart meteen de felle kritiek op Bonello’s film toen die vorig jaar in Frankrijk uitkwam. Eerder had Filmfestival Cannes de film al afgewezen omdat het onderwerp, minder dan een halfjaar na de aanslagen, te dichtbij kwam. In dat overspannen klimaat voelde een film over terrorisme, die het terrorisme niet expliciet afwijst, als zout in een open wond.
Maar Nocturama gaat in essentie niet over terrorisme, maar juist over dat overspannen klimaat waarin we leven, zegt Bonello. "Ik wilde het gevoel overbrengen van een extreem gespannen moderne wereld waarin alles op ontploffen staat. De onrust van de jeugd voel ik in Parijs al jaren om me heen, elke keer dat ik in de metro stap of de krant opensla of gesprekken in de kroeg hoor. Het ging mij niet om de problemen die we allang kennen, zoals het geweld in de banlieues. Ik wil laten zien dat deze onvrede bij de jeugd universeler is."

Jeugdige utopie
Precies daarom was het belangrijk dat de personages echt jongeren zijn: middelbare scholieren dus en geen studenten. "Als ze ouder zouden zijn, zou het een compleet andere film zijn. Als tiener ben je nog niet echt begonnen aan het volwassen leven, je hebt nog dromen. Die naïviteit vind ik interessant. Alle revoluties in de wereldgeschiedenis zijn begonnen door jongeren: revolutie vereist geloof in een utopie en een zekere romantiek. Ik heb tijdens de casting ook iets oudere acteurs gezien, maar dat voelde anders, zelfs al waren ze maar 26 of 28. Dezelfde teksten en handelingen worden duisterder en pessimistischer als je die jeugdige utopie verwijdert."
De zeven hoofdrollen worden dus gespeeld door zeven jonge acteurs, vrijwel allemaal zonder noemenswaardige acteerervaring. Bonello: "Mijn theorie was dat ik met de mise-en-scène en het camerawerk iets fictiefs zou brengen, en dat zij juist documentaire-achtig zouden zijn. Uiteraard pakt een film altijd anders uit dan je op voorhand denkt, maar ik hoop dat ik daarin in ieder geval geslaagd ben. Elke film zit ergens tussen droom en realiteit: de droom die je hebt als je in je studeerkamer zit te schrijven, en de realiteit die je hebt op de set. Als er te veel droom is, is het onmogelijk de film te maken; met te veel realiteit wordt de film saai."
Maar juist fictie maken van iets wat zo pijnlijk reëel is, kwam Bonello op kritiek te staan. Zijn esthetiseren kan misverstaan worden als trivialiseren, of erger, als goedpraten van het geweld. Bonello gebruikt de ingrediënten van een sociaal-realistische film — zoals een opstand tegen de gevestigde orde — maar verwerpt zowel het sociale als het realisme. Dat roept weerstand op. En juist daardoor is het schemergebied tussen droom en daad dat hij in Nocturama schetst, zo de moeite waard.