Nayola

Met enkele lijnen treffen regisseur José Miguel Ribeiro en zijn animatieteams de essentie van drie vrouwen, moeder, dochter en kleindochter, tijdens de burgeroorlog in Angola en daarna. Drie vrouwen die vechten. Elk op hun eigen manier, elk onverzettelijk.

Haar ogen. Dat is het eerste wat ik zie als ik terugdenk aan de film. Haar scherpe blik, kalm, boos, onverzettelijk. De blik van iemand die in een oorlog op zoek is naar liefde. Haar liefde. Haar man. En die daarvoor haar andere liefde, haar dochter, achter heeft moeten laten bij haar moeder, de oma van het meisje.

Nayola, heet ze. En zo heet ook deze indrukwekkende animatiefilm van de Portugese regisseur José Miguel Ribeiro (met het Nederlandse il Luster als een van de coproductiepartners), die zich afspeelt in de voormalige Portugese kolonie Angola. Deels in 1995, midden in de postkoloniale burgeroorlog die van 1975 tot 2002 duurde, en deels in 2011, als de achtergelaten dochter inmiddels een activistische rapper is geworden – overtuigend vertolkt door de Angolese rapper Meduza. Die dochter is boos op de politiestaat waarin ze leeft. Boos op oma, van wie ze ook houdt. En boos op haar moeder, die haar heeft achtergelaten. En van wie ze merkbaar, al zegt ze het niet, nog krachtiger houdt.

Er is veel te zeggen over deze film. Meer dan hier past. Nayola is een bijzondere vertegenwoordiger van het subgenre ‘de geschiedenis vertellen aan de hand van drie generaties vrouwen’, zonder romantisering: Nayola krijgt de oorlog niet uit zich, dochter blijft boos, oma blijft zichtbaar de last van de geschiedenis torsen. Geen gemakkelijke oplossingen. En dat is sterk.

En het gaat ook echt over deze vrouwen; ze worden niet alleen maar gebruikt om de geschiedenis uit te leggen. Over de oorlog komen we nauwelijks iets te weten. De oorlog, met al z’n gruwelen, is vooral een obstakel. Voor liefde, voor samen zijn. En deze vrouwen vechten. Met gradaties van politiek: oma blijft binnen, beschermt het nest, onverzettelijk; Nayola gaat de wereld in, wil met de oorlog zo min mogelijk te maken hebben, zoekt alleen haar man – onverzettelijk; en haar dochter, die als enige grotendeels opgroeit in vredestijd, keert al haar woede juist naar buiten; politiek, activistisch. Onverzettelijk.

Binnenwereld, buitenwereld, betere wereld. Het zijn niet alleen drie generaties, maar ook drie levensfasen.

Zoals de film ook drie animatielagen heeft. Of eigenlijk vier, of zelfs vijf: er zijn schetsmatige scènes die herinneringen verbeelden en er is een moment waarop de zoektocht van Nayola overgaat in bewerkte live-action oorlogsbeelden, om de waarachtigheid van de situatie te benadrukken. Maar de hoofdlagen zijn 1995, 2011 en een mythische wereld die denk ik buiten de tijd staat, al moet ik zeggen dat ik dit niet allemaal in één keer begreep. Waarin Nayola wordt begeleid door een jakhals die, op een of andere manier, haar verdwenen man lijkt te vertegenwoordigen. Of te zijn. In deze of gene wereld.

In die mythische wereld is de vrijheid voor de animatoren het grootst – en dan kun je zomaar een slang als een pijl afschieten naar de Maan. Fascinerende scènes, die hun mysteries niet allemaal prijsgeven, tenminste: niet aan iemand zoals ik, die op afstand staat van de cultuur en geschiedenis van Angola. En zo hoort het ook.

Met 1995 en 2011 doet de film iets bijzonders: 1995 is plat geanimeerd, zoals het eruitziet als je met pen op papier tekent; 2011 heeft ruimtelijke computeranimatie, waarbij mensen (en andere dingen) objecten met diepte zijn, die bewogen worden door een wereld met drie assen. Dit wordt vaak 2D- versus 3D-animatie genoemd – waarbij deze 3D dan verwarrenderwijs niets met stereoscopie te maken heeft.

Stilistisch is de eenheid groot genoeg, zodat sommige kijkers het verschil misschien niet eens zullen merken. Maar het is een originele manier om twee tijdperken subtiel – mogelijk subliminaal – te onderscheiden. En de ruimtelijker CG-look voelt ook echt moderner en past in die zin beter bij het recentere 2011. Al gaat er toch nog altijd niks boven de levendige vrijheid van de platte lijn; de ruimtelijke figuren zijn onvermijdelijk stijver.

Zeker voor volwassen animatie is de mate van naturalisme en detail hierbij een cruciale vraag: hoever kun je visueel vereenvoudigen zonder de geloofwaardigheid te verminderen? Ribeiro en zijn coproductieteams, onder leiding van animatieregisseur Johanna Bessiere, durfden vrij ver te gaan, steunend op een realistisch sounddesign en een krachtig kleurenpalet met veel textuur. Met enkele lijnen treffen ze de essentie van hun personages, die soms met het samenknijpen van hun ogen – die ogen – al alles vertellen wat we moeten weten.