Navalny

Het leven van een Russisch oppositieleider toont zich een thriller in deze lofzang op Aleksej Navalny, onlangs veroordeeld tot negen jaar cel. De op Sundance en Movies that Matter bekroonde documentaire is indrukwekkend maar onevenwichtig.

Er zijn van die onderwerpen die zich per definitie lenen voor een documentaire en waarmee de faalkans voor documentairemakers behoorlijk klein is. Aleksej Navalny, de Russische oppositieleider die al jaren strijdt tegen het regime van president Poetin, ís zo’n onderwerp. Navalny straalt de autoriteit uit die je van een politicus mag verwachten en heeft het charisma van een filmster. En dat is hij ook min of meer—niet in Hollywood-films, maar op sociale media. Op TikTok en Twitter palmt hij zijn volgers in met geëngageerde video’s.

Voor Navalny zijn sociale media een belangrijk wapen, blijkt in Navalny van documentairemaker Daniel Roher (Once Were Brothers, 2019). In de openingsscène wordt ook meteen duidelijk dat Navalny de regie moeilijk uit handen geeft. Als Roger de strijdlustige politicus vraagt welke boodschap hij heeft voor het Russische volk, reageert Navalny geagiteerd: “Kom op Daniel, je maakt toch geen film voor het geval ik doodga? Laat dat film nummer twee zijn. Laten we van deze film een thriller maken.”

Navalny werd inderdaad een onvervalste thriller. Roher is getuige van een onwerkelijk complot. In augustus 2020 wordt Navalny tijdens een vlucht van het Siberische Tomsk naar de Russische hoofdstad Moskou vergiftigd met—zo blijkt later—het zenuwgas novitsjok. Het vliegtuig maakt een noodlanding in Omsk en Navalny wordt opgenomen in het ziekenhuis. Met dank aan onderzoeksjournalist Christo Grozev van het burgersonderzoeksjournalistiek netwerk Bellingcat komt het team van Navalny er enkele maanden later achter wie de daders zijn, inclusief namen en rugnummers. Het is een bijna fabelachtige gewaarwording, aangezien het vrijwel altijd een mysterie blijft wie verantwoordelijk zijn voor dit soort aanslagen.

Roher toont in zijn film een groot deel van die zoektocht, die vooral plaatsvindt in Duitsland. Daar komt Navalny terecht na een hoop gesteggel in Rusland. Zijn familie wil graag dat hij buiten Rusland wordt behandeld, omdat ze de artsen niet vertrouwen, maar het ziekenhuis wil hem niet vrijgeven. In het begin van de documentaire is via de beelden van smartphones te zien hoe Navalny’s vrouw Joelia door snode types in het ziekenhuis de toegang tot haar man wordt ontzegd. Roher schakelt telkens tussen het relatief veilige Duitsland en het voor Navalny levensgevaarlijke Rusland, waar hij uiteindelijk weer naar terugkeert.

Deze met de telefoon gefilmde beelden geven de film een unheimische lading: je voelt dat Joelia er bijna alleen voorstaat. De smartphone, die voor Navalny fungeert als een instrument om grote massa’s mee mobiliseren, is in Rusland niet per se de koevoet die hij soms in het Westen is. Je kan compromitterende beelden niet laten zien aan de autoriteiten, omdat de autoriteiten je grootste vijand zijn. Dat is sinds het begin van de Russisch-Oekraïense oorlog alleen maar nijpender geworden.

Luis in de pels
Dat conflict zet Navalny ook in een nieuw licht—de gelijkenissen tussen de Rus en de Oekraïense president Volodimir Zelenski zijn opvallend. Beiden zijn jonge(re) mannen die de jeugd serieus nemen en die afscheid hebben genomen van een archaïsche manier van politiek bedrijven. Maar het zijn ook acteurs. In Navalny spreekt de Rus soms Engels met mensen met wie hij op andere momenten Russisch spreekt. Dan rijst de vraag: is dat ingestudeerd voor de camera? In andere scènes blijkt dat het soms schuurde tussen Roher en Navalny: de politicus wilde niet altijd gefilmd worden, was niet altijd in de stemming of had misschien zo z’n bedenkingen over het eindproduct.

Navalny draait zo ook sterk om populisme, en hoe je je aan het volk moet presenteren. Om zijn boodschap te verkondigen gebruikt Navalny soms dezelfde retorische instrumenten als zijn tegenstander Poetin. De film had hier dieper op in kunnen gaan en had kritischer kunnen zijn, bijvoorbeeld ten aanzien van Navalny’s ‘geflirt’ met extreemrechts in het verleden. Daarnaast hinkt de documentaire voortdurend op twee gedachten: het is een thriller én een portret van een politicus. Alsof Roher tijdens het monteren maar niet kon kiezen, omdat hij zo onder de indruk was van wat hij zag. Toch is het geen schande dat deze documentaire vooral een lofzang is geworden op Navalny. Er zijn maar weinig mensen die zo moedig zijn als de grote luis in de pels van Poetin.